Dostoyevskaya Anna Qriqoryevnanın xatirələri

Birinci hissə: Mənim dünyaya gəlişim

 

  Mənim bir çox xatirələrim Peterburqdakı Aleksandr Nevski monastıryla  bağlıdır. Belə ki, monastırın əsas giriş darvazalarının altında yerləşən yeganə Kils’ nəzdində olan evdə (prixod) mənim valideynlərim nikaha giriblər. Mənsə avqustun 30-da, Müqəddəs Aleksandr Nevski günündə monastıra məxsus bir evdə doğulmuşam. Prixod keşişi  mənim üçün dua oxuyub və xaç suyuna salıb. Aleksandr Nevski kilsəsinin Tixvin qəbiristanlığında həyat yoldaşım dəfn olunub. Və əgər qismət olsa, əbədi rahatlıq tapmağım üçün nə vaxtsa mən də onun yanında yer alaram. Sanki hər şey Aleksandr Nevski monastırının ətrafında birləşib ki,  mənim üçün  dünyada ən dəyərli yerli olsun.

   Mən 1846-cı il avqustun 30-da, buralarda çox az rast gəlinən yağmursuz günlərin birində dünyaya gəlmişəm.  İndiyə qədər Aleksandr Nevski günü şəhərin ən əsas bayramı sayılır və həmin gün işdən azad olan insan izdihamı Kazan kafedralından monastıra qədər və geriyə yürüş edir. Əvvəllər  avqustun 30-u daha böyük təntənə ilə qeyd olunurdu. Nevski prospektinin mərkəzində  3 vertslik bir yerdə enli taxta meydança qurulurdu. Onun üstündən kənarda dayanan kütləyə qarışmadan, parlayan qızılı xaçlar və kilsə bayraqları ilə xaş yürüşü keçirdi. Qızılı rəngli cübbələrə bürünmüş  din xadimlərinin uzun cərgəsinin ardınca  lentli və ordenli hərbçilər, onların da arxasınca hakim dairələrin nümayəndələri olan qızılı rəngli bir neçə karet keçirdi. Bu təntənəli yürüş özü özlüyündə elə bir möhtəşəm görüntü yaradırdı ki,  bütün şəhər onu izləməyə toplaşırdı.

 

 

 

  Valideynlərim monastıra məxsus olan evin ikinci mərtəbəsində yaşayırdılar. Ora 11 otaqdan ibarət, pəncərələri (indiki) Şlisselburqski prospektinə, bir az da monastırın qarşısındakı meydana  açılan nəhəng bir mənzil idi. Ailə çox böyük idi:  qoca ana, dörd oğul – onlardan ikisi evliydi və övladları da vardı.  Onlar çox şən, mehriban və qonaqpərvər idilər. Ailə üzvlərinin ad günlərində, milad bayramında bütün yaxın və uzaq qohumlar nənənin yanına səhərdən toplaşır və gecə yarıya qədər birlikdə  əylənir, sevinirdilər. Amma daha çox qonaqlar avqustun 30-da yığışırdılar.  Belə ki, hava yaxşı olanda açıq pəncərələrdən olduqca xoş bir əhval-ruhiyyədə, doğma insanlar arasında rahatca yürüşə baxmaq olurdu. Elə eyniylə bu cür 1846-cı ilin avqustun 30-da da olmuşdu. Mənim anam ailənin o biri üzvləriylə birlikdə sağlam görünür, şən və gözəl əhval-ruhiyyədə qonaqları qarşılayır, süfrəyə dəvət  edir və qulluq edirdi. Və birdən ortalıqda gözdən itir. Hamı nədənsə əmin idi ki, o, içəri otaqların birində yemək-içmək hazırlamaqla məşğuldur.  Bu arada isə başına gələcək "hadisənin” belə  tez olacağını gözləməyən anam, çox güman ki, yorğunluq və gərginlikdən  özünü qəfil pis hiss edir, belə hallarda lazım olan adamın arxasınca xəbər göndərərək yataq otağına çəkilir. Anam çox sağlam qadın idi. Bundan da əvvəl dünyaya uşaq gətirdiyindən indi baş verən "hadisə” evdə heç bir narahatlıq, həyəcan doğurmur.

         Hardasa saat iki radələrində kafedralda təntənəli obednya (xristianlarda sübh və ya günorta ibadəti – X.A.) sona çatır, kilsə zənglərinin səsi eşidilir və monastırın əsas darvazalarından  xaç yürüşü başlayanda meydanda hazır dayanmış hərbi nəfəsli musiqi alətləri orkestrinin təntənəli musiqi sədaları eşidilir. Pəncərənin yanında oturan adamlar o biri qonaqları da çağırmağa başlayırlar və onlar belə deyirdilər: "Gəlin, gəlin, xaş yürüşü başladı”. Və anamın eşitdiyi bu çağırış sözlərinin, kilsə zəngləri və musiqi sədalarının  altında mənim də uzun həyat yolum başladı. (Dünyaya gəlişimlə bağlı bütün xırdalıqları, özəllikləri həmin gün orda olan müxtəlif  xalaların, dayıların danışdıqlarından, rəylərindən öyrənmişəm. )

  Təntənəli proses bitəndən sonra qonaqlar evlərinə getməyə hazırlaşırdı. Lakin onları nənəylə görüşüb, sağollaşmaq istəyi ayaq saxlamağa məcbur edir. Onlarasa deyirlər ki, nənə yorulub və dincəlmək üçün uzanıb. Təxminən saat üç radələrində baş verən "hadisədən” bir xeyli həyəcanlı görünən atam  yaşlı anasının qoluna girərək qonaqlar olan otağa gətirir və təntənəli şəkildə deyir: "Əziz qohumlar, dostlar, qonaqlar, mənim böyük sevincimə siz də şərik olun və məni təbrik edin! Tanrı mənə Anna qızımı hədiyyə edib!” Atam olduqca şən xarakterli, zarafatcıl, məzəli bir adam idi. Hamı onun yenə də zarafat etdiyini düşünərək, söylədiklərinə inanmayaraq deyirlər: "Ola bilməz! Qriqori İvanoviç zarafat edir! Bu necə ola bilər axı? Axı Anna Nikolayevna bütün günü burda bizimlə olub!” və s. Onda nənəmin özü qonaqlara müraciət edərək deyir: "Yox, Qrişa doğru deyir: bir saat bundan əvvəl mənim nəvəm Nyutoçka dünyaya gəlib!”

 

 

 

  Bundan sonra hamı təbriklər söyləməyə başlayır və otağa şampan süzülən badələrlə qız daxil olur. Hamı yenicə doğulmuş körpənin, onun valideynlərinin və nənənin sağlığına badə qaldırıb içir. Bütün xanımlar anamı təbrik etməyə, "balacanı” öpməyə tökülüşdürlər (o zamanlar tibbi ehtiyat tədbirləri görülmürdü). Kişilərsə, qadınların yoxluğundan istifadə edərək, yeni doğulmuş körpənin şərəfinə sağlıqlar deyərək şampan şərabının axırına çıxırlar.

  Mənim dünyaya gəlişim bax bu cür təntənəli şəkildə baş verib. Hamı bunun mənim gələcək həyatım üçün çox yaxşı əlamət olduğunu  deyirdi. Bu əlamət sonradan özünü göstərdi: çəkdiyim maddi sıxıntılar və mənəvi əziyyətlərə baxmayaraq, mən özümü olduqca xoşbəxt bir adam bilirəm və həyatımda heç bir  şeyi dəyişmək istəməzdim.

  Valideynlərim barədə bir neçə kəlmə demək istərdim. Atamın nəsli Malorusiyadan idi, ulu babamın soyadı Snitko idi. Ulu babam Poltavadakı malikanəsini satıb Peterburqa köçür və soyadını da Snitkin edir. Mənim atam yezuitlərin Peterburq məktəbində təhsil alırdı, amma o yezuit olmadı, bütün ömrü boyu sadə, xeyirxah bir insan olaraq qaldı. O, uşaqlığından qəribə bir epizod danışırdı. On yaşı olanda qış vaxtı səhər tezdən (saat 7 radələrində) Fontanka çayının sahilindəki məktəbinə gedirmiş. Aniçkov sarayının ətrafında ona yanında nimdaş əyin-başlı xanım olan yaxşı geyim-geçimli bir kişi yaxınlaşır.  Cənab oğlanı yoldan saxlayaraq deyib: "Bir xeyirxah iş görmək istəyirsənsə, gedək mənimlə oğlumun xaç atası ol; bu isə xaç anası olar”, – əlavə edərək yaşlı qadına işarə edib. Atam çox cəsur oğlan olub və bir damcı belə tərəddüd etmədən həmin kişiylə qadının arxasınca gedib. Çox dəbdəbəli bir evə gəlirlər və orada onları artıq keşiş gözləyirmiş. Elə çatan kimi körpənin xaç suyuna salma mərasiminə başlayıblar. Körpəni xaç suyuna salandan sonra keşişi, xaç atalığını və xaç analığını çaya və şirniyyata qonaq edirlər. Cənab onların hərəsinə  bir çervon verir. Atam məktəbə gecikdiyindən dərsə getmir və evə geri dönür, başına gələn hadisəni danışır. Ona izah edirlər ki, inanca görə, əgər ailədə doğulan bütün uşaqlar ölürsə, yeni doğulmuş körpənin sağ qalması üçün gərək atasının qarşısına çıxan ilk qadın və kişi onu xaç suyuna sala. Bu cür xaç analığı həmin yaşlı qadın, xaç atalığı isə atam olub. Atam ona görə miladda və bütün müqəddəs bayramlarda   xaç oğulluğundan hədiyyələr alırdı və bir dəfə  o ölüm ayağında olanda xeyir-dua vermək üçün çağırılmışdı. Həm də belə bir inanc vardı ki, xaç analığının və xaç atalığının xeyir-duası  körpəni ölümdən qurtarır. Onun xaç oğlu düzəlir. Ondan sonra atam xaç oğulluğunu gözdən itirir. Atam onu soyadıyla çağırırdı, amma mənim indi yadımda deyil.

  Atam şəhər idarələrindən və ya departamentlərdən birində xidmət göstərirdi. Anam İsveçdən, çox hörməti olan, möhtərəm Miltopeus nəslindən idi. Onun ulu babalarından biri lüteran yepiskopu, əmiləri isə alim olublar. Ulu babaları Aboda yaşamış və oranın məşhur kafedralında dəfn ediliblər. Bir dəfə yolüstü İsveçdə olanda kafedralda onların məzarını tapmağa cəhd göstərdim. Amma nə İsveç, nə də fin dilini bildiyimə görə  qarovulçudan heç bir məlumat ala bilməmişdim.

  Anamın atası Nikolay Miltopeus  Sankt-Mixelsk quberniyasında mülkədar olub. Moskva Geodeziya İnstitutunda təhsil alan oğlu Roman Nikolayeviçdən başqa,   bütün ailəsi malikanədə yaşayırdı. Kursu bitirib Peterburqda özünə yer edəndən sonra atasının malikanəsini satır (o zaman atası artıq atası dünyasını dəyişmişdi) və bütün ailəni Peterburqa köçürür. Burada nənəm Anna-Mariya Miltopeus tezliklə dünyasını dəyişir, anamsa iki bacısıyla birlikdə qardaşının yanında yaşayır. Anam olduqca gözəl bir xanım idi. Uca boylu, incə, qamətli və qeyri-adi tərzdə düzgün üz cizgiləri vardı. Həmçinin də çox gözəl soprano səsə sahib idi. Bu səs onda, az qala, ən yaşlı vaxtlarına qədər qalmışdı. O, 1812-ci ildə dünyaya gəlib, on doqquz yaşı olanda bir zabitlə nişanlanıbmış.  Həmin adam Macarıstan kampaniyasında iştirak edib və orada öldürüldüyündən  onlar nikaha girə bilməyiblər. Anam çox dərd çəkirmiş və buna görə də bir daha evlənməmək qərarına gəlib. İllər ötürmüş və bu illər ərzində, təbii ki, onun acısı da yavaş-yavaş azalmağa başlamışdır. Onun yaşadığı rus cəmiyyətində qızbəyəndirmə kimi ənənə dəbdəydi. Və belə bir mərasimdən  bir dəfə də anam üçün qurulmuşdu. Evlənməyə qız axtaran iki bəy də ora dəvət olunmuşdu. Anam onların inanılmaz dərəcədə çox  xoşuna gəlibmiş. Amma anamdan gənc bəyləri bəyənib-bəyənmədiyini soruşanda o cavab verib: "Yox. Mənim xoşuma o bayaqdan danışıb-gülən "yaşlı kişi”  gəldi. O, mənim atamı nəzərdə tuturmuş. Həmin zamanlar qırx yaşından yuxarı adamlar artıq yaşlı hesab olunurdu. Atamınsa o vaxtlar artıq 42 yaşı varmış (o, 1799-cu ildə doğulub). Atam cavanlıq illərini çox şən və xoş keçirib. Lakin zabitəli, ağır xasiyyətli anasının təsiri altında özünü təmkinli və ciddi aparıb. Ona görə də 42 yaşında elə sağlam, möhkəm, gümrah, mavi gözlü, ağappaq dişləri olan, amma bir azca saçları seyrəklənşmiş idi. Anası dünyasını dəyişənə qədər atam evlənmək fikrində olmayıb. Ona görə də bu cür məclislərdə heç vaxt adaxlı qismində iştirak etmir, elə-belə yaxşı həmsöhbət kimi gedirmiş. Onu da anama təqdim ediblər və anam onun çox xoşuna gəlib. Amma ki anam rus dilində, atamsa fransız dilində pis danışdığından aralarındakı söhbət elə də çox uzanmayıb. Atama anamın sözlərini çatdıranda, onu belə bir gözəl qızın diqqət göstərməsi maraqlı gəlibmiş. Və o, sanki görüşməyə bəhanə axtarırmış, onu görə biləcəyi evə tez-tez gedirmiş. Bu məsələ onların bir-birinə aşiq olması və sonda evlənmə qərarı verməsi ilə nəticələnmişdi. Lakin qarşılarında bir maneə dururdu. Anam lüteran idi. Atamın pravoslav ailəsinin qanunlarına əsasən, qadın evləndiyi kişiylə eyni dinə etiqad etməliydilər. Məsələ o yerə qədər gəlib çatdı ki, atam ailəsinin istəyinə zidd çıxaraq, hətta ailə üzvlərindən bəzilərindən uzaqlaşmalı olsa belə, anamla evlənmək qərarına gəldi. Anam bu məsələdən xəbər tutur və uzun müddət çətin bir vəziyyətə düşərək düşünür: provaslavlığı qəbul etsin, yoxsa sevdiyi adamdan keçsin.  Onun qərar verməyinə bir hadisə təsir edib: səhəri gün anam atama son fikrini deyəcəyi gecə xaçın qarşısında dizi üstündə dayanıb dua edərək, Allahdan ona düzgün qərar verməyə kömək etməsini istəyir. Birdən başını qaldırıb və xaçın üstündə parıltı görüb. Bu parıltı əvvəlcə bütün otağı işıqlandırıb, sonra isə yoxa çıxıb. Bu hadisə iki dəfə də təkrarlanıb. Anam bunu Allah tərəfindən məsələnin atamın xeyrinə  olacaq tərzdə həll olunması üçün işarə kimi verildiyini başa düşür. Elə həmin gecə anam belə bir yuxu görür: guya ki, provaslav kilsəsinə daxil olaraq dua edir. Bu yuxunu da o Allahın verdiyi işarə kimi qəbul edir. İki həftədən sonra Semyonovsk kilsəsinə dini ayinə gələn anam ordakı şəraitin, mühitin eyniylə yuxusunda gördüyü kimi olduğunu görəndə çox təəccüblənmişdi.  Bu, onun vicdanını sakitləşdirmişdi. Pravoslavlğı qəbul edib anam bütün kilsə ayinlərini canla-başla yerinə yetirirdi. Bircə duaları slavyan dilində oxumağa çətinlik çəkirdi. Buna görə də İsveç dilində olan dua kitabından istifadə edirdi. Anam dinini dəyişdiyinə görə heç vaxt peşman olmamışdı. Həmişə deyirdi ki: "Dinimi dəyişməsəydim, ərimdən, uşaqlarımdan uzaq qalardım, bu mənim üçün çox ağır olardı”. 

  Valideynlərim bir yerdə iyirmi beş ilə yaxın ömür sürdülər. Və bu ömrü xarakterləri üst-üstə düşdüyünə görə çox mehriban yaşadılar. Evin böyüyü anam idi. O, çox iradəli qadın idi. Atam arxayınlıqla bütün səlahiyyətləri anam vermiş və özündə bircə şeyi saxlamışdı: Apraksinoda və başqa bazarlarda nadir tapılan, qeyri-adi, əntiq şeylər, yaxşı başı çıxdığı çini əşyalar axtarmaqda sərbəst idi.

 

 

 

  Nikahlarının birinci illərində valideynlərim nənə və böyük bir ailəylə birgə yaşadılar.  Təxminən beş ildən sonra  nənəm dünyasını dəyişəndə anam atamı Nikolayevsk quru qoşunları hospitalının yanında, böyük həyətyanı sahəsi olan ev almaq üçün dilə tutdu. İndi həmin ərazidə Yaroslavskaya və Kostoromskaya küçələri keçir.

  Mənim yadımda qalan ilk xatirə 1849-cu ilin aprel ayına təsadüf edir. O zaman mən iki yaş səkkiz aylıq idim. Bizim evin həyətində köhnə bir saray vardı. Anam onu söküb, yerində təzəsini tikmək qərarına gəldi. Fəhlələr gəldilər, lazım olan hər şeyi etdilər, bircə sarayı uçurtmaq qaldı. Anam şüşəli qalereyaya çıxır ki, bunun necə baş verəcəyinə uzaqdan tamaşa etsin. Onun arxasınca da qucağında mən hər şeylə maraqlanan dayəm çıxdı. Bədbəxtlikdən həyətin o biri başında yaşayan arabaçılar ləngiyərək orda  cərgə kimi dayandılar. Onlara qışqırırdılar ki, ordan tez keçib-getsinlər. Sanki hamısı getdi və artellərdən biri sarayı uçurmaq istəyəndə gecikən bir  araba göründü. Hamı başa düşdü ki, əgər arabaçı tez ordan keçib-getməsə, özü də, atı da uçmuş sarayın altında qalıb öləcək. Uçan sarayın və ətrafda dayananların  vahiməli qışqırıq səsləri ucaldı.  Toz-duman sütun kimi göyə ucaldı və əvvəlcə bədbəxt hadisənin olub-olmadığını aydınlaşdırmaq mümkün deyildi.  Xoşbəxtlikdən hər şey yaxşı qurtardı. Lakin anamın və dayəmin qışqırığı mənə necə pis təsir etmişdisə, mən də var gücümlə qışqırdım. Sonralar bu haqda soruşanda atam təsərrüfat kitablarına baxıb mənə yeni sarayın 1849-cu ildə tikildiyini bildirdi.

  İkinci xatirəm keçirdiyim xəstəliklə bağlıdır. O zaman üç yaşım vardı. Hansı xəstəliyə tutulduğum yadımda deyil, amma onu bilirəm ki, həkim sinəmə bir neçə zəli qoymaq lazım olduğunu demişdi. O qara soxulcanlardan necə qorxduğum və sinəmdən qoparıb atmağa çalışdığım yaxşı yadımdadır. Bundan başqa, anamın məni Kədərli müqəddəs Məryəm ikonası qarşısında dua etməyə apardığını da yaxşı xatırlayıram. Anam və dayəmin dua edib ağladığını görəndə mən də xaç çəkib, möhkəm ağlamağa başlamışdım. Bu duaların səhəri gün mən sürətlə sağalmağa başladım. Ümumiyyətlə götürsək, bizim evdə uşaqlar çox nadir hallarda xəstələnirdilər. Arada öskürək, zökəm, əlbəttə ki, olurdu. Amma bütün bu cür xəstəliklər türkəçarəylə müalicə olunur və tez də sağalırdılar.

  Uşaqlıq və gənclik illərəmi çox xoş hisslərlə xatırlayıram: atam, anam bizi çox sevirdilər və heç vaxt da boş yerə cəzalandırmazdılar.  Həyatımız sakit, davasız, faciəsiz keçib. Bizim qarnımız həmişə tox olub. Hər gün gəzməyə getmişik. Yayda səhərdən axşamacan günümüzü bağda keçirirdik. Qışda isə elə həmin bağdaca buz üstündə sürüşürdük. 

  Bizim elə də çox oyuncağımız olmayıb. Ona görə də olanlarımıza dəyər verir, qoruyurduq. Uşaq kitablarımızsa, ümumiyyətlə, yox idi. Bizi heç kim "inkişaf etdirməyə" çalışmırdı. Bizə hərdən bir nağıllar danışırdılar. Və bunu daha çox atam edirdi. İşdən gəlib yeməyini yeyəndən sonra divana uzanır, uşaqları yanına çağırır və nağıl danışırdı. Onun elə bircə nağılı vardı, o da axmaq İvanuşkadan. Amma bu nağıla o qədər variasiyası vardı... Qardaşımla həmişə bu qədər bəlalardan ağılla xilas ola bilən İvana axmaq adı qoyulmasına təəccüblənirdik.

  Çox nadir hallarda əyləncələrimiz olurdu: hər axşam işıqları yandırılan yeni il yolkası, bayramlarda bizi balaqana aparırdılar. İldə iki dəfə – milad bayramından əvvəl və müqəddəs bayramda teatra, daha doğrusu, operaya və baletə  gedirdik. Ancaq bu nadir əyləncələrimiz bizim üçün çox dəyərli idi. Və biz aylarla baxdığımız tamaşaların təsiri altında qalırdıq.