Cəlil Məmmədquluzadə - Ölülər/Dördüncü məclis

ӘVVӘLİNCİ PӘRDӘ

Hacı Hәsәnin evi, İskәndәrin otağı, H a c ı H ә s ә n vә övrәti. K ә r b ә l a y ı F a t m a x a n ı m fikirli oturublar.

H a c ı H ә s ә n. Ay qız, Fatma, Nazlının әl-ayağını hazırla, bu gün gәrәk köçürәk şeyxin otağına.

K ә r b ә l a y ı F a t m a x a n ı m. Ay Hacı, elә bu tezlikdә?

H a c ı H ә s ә n. Bәli, elә bu tezlnkdә....

K ә r b ә l a y ı F a t m a x a n ı m (bir az fikir elәyәndәn sonra) Ay hacı, vallah bilmirәm nә elәyim? Lap mәәttәl qalmışam: bilmirәm şeyx bu qәdәr arvadı nə eləyir? Elә gündә birini alır. İndi dә bizim qızı istәyir.

H a c ı H ә s ә n. Yәni gündә birini alanda bir xlafi-şәr iş görmür ki? Allahın әmridi, alır.

K ә r b ә l a y ı F a t m a x a n ı m. Hacı, yaxşı deyirsәn, amma qorxuram Nazlı atılıb- düşә. Bir dә, vallah, hacı, doğrudan, Nazlı hәlә lap uşaqdı.

H a c ı H ә s ә n (hirsli). Axmaq-axmaq danışma! Uşaq olmağını ya olmamağını mәn sәndәn yaxşı bilirәm. Zilhәccә ayının 18-dә doqquz yaşı tamam olub, on yaşına ayaq qoyub. Dәxi bilmirәm uşaq nәyә deyirsәn? Sözü oyza-buyza atmaq lazım deyil. Bir yolluq aşkar de ki, Nazlını da verәcәyәm Mir Bağır ağaya.

K ә r b ә l a y ı F a t m a x a n ı m. Yox, vallah, Mir Bağır ağaya vermәkdәn ötrü demirәm! Özün bil, öz qızındır. Hәr kәsә istәyirsәn ver. Ancaq bilirәm ki, Nazlı atılıb-düşәcәk.

H a c ı H ә s ә n. Cәhәnnәmә-gora atılıb-düşәcәk! Qız tayfası axmaq bir şeydi; xeyrini-şәrini nә anlayır?! Kefli İskәndәrin bacısı ondan artıq olmayacaq ki! Hәlә o gәrәk allahına şükür elәsin ki, Şeyx Nәsrullah kimi bir vücuda әrә gedir. Bir belә müqәddәs şәxslә qohum olmaq elә bir qәnimәtdi ki, dünyada az-az adama qismәt ola bilәr. Bu bir mәrhәmәtdi ki, xudayi-taala bizә göndәrir vә bunların hamısı keçәndәn sonra, sәn özün gәrәk bilәsәn ki.... (yavaşca) şeyxi incitmәk olmaz. Axı gәrәk başa düşәsәn nә deyirәm.

K ә r b ә l a y ı F a t m a x a n ı m (yavaşca). Başa düşürәm.

H a c ı H ә s ә n. Doğrusu, Fatma, mәn bu iki gündür, deyәsәn, elә bir tәhәr olmuşam: gözlәrim qaralır, hәrdәn bir başım da gicәlir.

K ә r b ә l a y ı F a t m a x a n ı m. Ay hacı, allah kәrimdi, heç zad olmaz.

H a c ı H ә s ә n (fikirli). Nә bilim? (Bir az dayanıb). Di durma, Fatma, get. Nazlıya nә lazımdı de (övrәt çıxır, Hacı başını aşağı salıb fikrә gedir. Bir az keçib, qapıya tәrәf baxır, guya bir şey görür vә hövlnak ayağa durub soruşur). Nә istәyirsәn? (cavab gәlmir. Tez-tez öz-özünә deyir). Әstәğfürullah rәbbi vә tube ileyh, bismillahür-rәhmanür-rәhim, (sonra ucadan çağırır). Fatma, Fatma!

İskәndәr girir içәri vә tәәccüblә soruşur.

İ s k ә n d ә r. Ata, nә istәyirsәn?

H a c ı H ә s ә n (İskәndәrә). Bura gәl, bura gәl. Gәl yapışım әlindәn, dizlәrim titrәyir (oturur, İskәndәr yapışır atasının әlindәn). Bismillahür-rәhmanür-rәhim. Deginәn mәnә bir stәkan su gәtirsinlәr.

İ s k ә n d ә r. Ata, qorxma, heç zad yoxdur, ancaq bir az ağlın qaçıb.

H a c ı H ә s ә n (yapışıb İskәndәrin әlindәn). Yox, İskәndәr, ağlım başımdadır. Qorxma, heç bir zadım yoxdu, ancaq gözlәrim qaralır.

İ s k ә n d ә r. Qorxma, heç bir şey deyil, ancaq adam dәli olanda elә bir azca gözlәri qaralır. Dәxi bundan başqa bir şey yoxdu. Qorxma, bircә bu var ki, sәnin başına hava gәlib.

H a c ı H ә s ә n. Yox, yox, inşallah, heç zad olmaz. Deginәn bir stәkan su gәtirsinlәr.

İ s k ә n d ә r. Su gәtirsinlәr; amma dәli olana su xeyir elәmәz. (Ucadan). Әli, Әli!

Әli gәlir içәri.

Bir stәkan su gәtir. (Әli çıxır).

H a c ı H ә s ә n. İskәndәr, sәn mәni lap qorxudursan. Axı mәn özüm bilirәm ki, ağlım başımdadı. Ancaq deyәsәn ki, gözümә bir şey görsәndi. Elә kәfәnli adam kimi bir şey idi. Gәlib durmuşdu qapıda. Bәlkә sәnin dә gözünә bir elә şey sataşıb?

İ s k ә n d ә r. Yox, ata, mәnim gözümә bir şey sataşmayıb. Dәli adamın gözünә elә şeylәr görsәnәr.

Әli su gәtirir, Hacı Hәsәn alıb içir vә deyir:

Allah Yezidә lәnәt elәsin!

H a c ı H ә s ә n (İskәndәrә). İskәndәr, vallah, deyәsәn mәnnәn zarafat elәyirsәn. Mәn burada hәr bir zadı ayın-şayın görürәm. Nәdәn deyirsәn ki, mәnim başıma hava gәlib?

İ s k ә n d ә r. Ondan ötrü ki, Şeyx Nәsrullah sizә tәlә qurmaqdan ötrü beyninizi doldurub ki, ölülәri dirildә bilәr, sәn dә inanıb var-yoxunu istәyirsәn verәsәn İsfahan lotusuna!

H a c ı H ә s ә n (bir qәdәr fikir elәyib). Yaxşı, bir saatlığa, tutaq ki, mәn dәli olmuşam; bәs Mir Bağır ağa ki, alim adamdır, o niyә bәs ölülәrin dirilmәyinә inanır? Elәdә o da dәlidi?

İ s k ә n d ә r. Yox, Mir Bağır ağa dәli deyil, ancaq eşşәkdi.

H a c ı H ә s ә n (dikәlib hirsli, ucadan). Kәs sәsini, namәrbut! (Bir az baxıb). Bәs telğqrafçı Heydәr ağa niyә inanır, elәdә o da dәli olub?

İ s k ә n d ә r. Yox, dәli odmayıb. O da o sәbәbә inanır ki, qulaqları çox uzundur.

H a c ı H ә s ә n. Hә, elәdә, dünyada sәndәn savayı hamı dәlidi, hamı eşşәkdi, bircә sәn ağıllısan. Elәdә Hacı Bәxşәli dә dәlidi, Hacı Kazım da axmaqdı, Hacı Kәrim dә sәfehdi. Hamı dәlidi, bircә İskәndәr ağıllıdı.

İ s k ә n d ә r. Dünyada uzunqulaq mәgәr azdı? Nuhun gәmisindә hәr heyvandan hәrәsindәn bircә dәnә var idi, amma indi gör bircә Hәmәdanda nә qәdәr eşşәk var?

H a c ı Hә s ә n (hirsli). Axmaq, axmaq danışma!

K ә r b ә l a y ı F a t m a x a n ı m (girir içәri vә durur bir tәrәfdә). Hacı, mәn sәnin qızının öhdәsindәn gәlә bilmirәm; sәn özün bәlkә onu dilә tutasan.

H a c ı H ә s ә n (bir az fikirdәn sonra). Arvad, Fatma, sәn mәni, allaha şükür, tanıyırsan; bilirsәn ki, hirsim tutanda gözümә heç zad görsәnmir. Get dinmәz-söylәmәz qızıvın әl-ayağını qayır. Axşam gәrәk köçürәk. (Fatma xanım çıxır. Hacı Hәsәn onun dalınca). Dayan, dayan! (arvad dayanır). Qızına de ki, razı olmasın gәlim onun qabırğalarını sındırım! (Fatma xanım çıxır; İskәndәr bir az atasına baxandan sonra "tfu" elәyib çıxır).

H a c ı H ә s ә n (hirsli onun dalınca ucadan). A sәni әkib-doğan tünbәtün düşsün! Axırda işi bu yerә yetirdin? (İskәndәrin dalınca hirsli çıxıb, yenә qayıdıb gәlir yerinә)

Ә v v ә l i n c i a z a r l ı ("ay, vay" elәyә-elәyә vә öskürә-öskürә, rәngi qaçmış bir kişi әlindәki ağaca söykәnә-söykәnә girir içәri). Salam әleyküm. Ax! Vay! Vay! Heç ayaq üstә durmağa taqәtim yoxdu. Hacı ağa, allah oğlanlarını saxlasın, mәnә bir әlac. İndi az qalır bir il tamam olsun ki, bu zәhrimar naxoşluq yapışıb yaxamdan, әl çәkmәk bilmir. Ay, ay, vay! Ay, vay! (öskürür). Bax, hәrdәnbir döşümün burasından ki, bir ağrı tutmur, dәxi qoymur nәfәsimi alım. Gecә sәhәrә kimi öskürmә qoymur yatım. Dua yazdırmaqdan yoruldum. Dәllәk usta Cәfәrә yol döymәkdәn dәxi yorulmuşam. Aman günüdür, ay hacı (öskürür). Mәnә әlac. Allah sizә ömür versin. Dәxi sizin qapınıza pәnah gәtirmişәm: ya gәrәk şeyx cәnabları bu saat mәnim canımı ala ki, bir yolluq ("uy, uy" elәyib әlini qoyur döşünә, öskürür) dincәlәm, ya gәrәk mәnә bir әlac elәyә. Şeyxin qәdәmlәrinә fәda olum. Heç zad istәmirәm, elә bircә mәnә mәrhәmәt nәzәrilә baxsa, yaxşı olaram; yoxsa, heç bir şeyim yoxdur. Elә allah-taalanın mәnә mәrhәmәti bәsdi. Ax ... ay ... vay! Nәfәsim kәsildi.

H a c ı H ә s ә n. Çox әcәb, baş üstә, mәşәdi. Ancaq indi şeyx cәnabları ibadәtә mәşğuldur. Baş üstә, fariğ olan kimi, mәn әrz elәrәm ki, yazıqsan, sәnә bir әlac elәsin. Baş üstә.

Ә v v ә l i n c i a z a r l ı. Ax! (öskürür). Ax!... Vallah bilmirәm ki, bu nә dәrddi gәlib yapışıb yaxamdan. Bir-iki ay bundan irәli, yәni deyәsәn bir az yaxşı idi. Öskürmәm azaldı, iştәham da....

İ k i n c i a z a r l ı (başı dәsmal ilә bağlı, qaşqabaqlı girib, әvvәlinci azarlının sözünü kәsir). Salam әleyküm. (Әvvәlinci azarlıya). Mәşәdi Hüseynqulu, sәn dә buradasan? Yaxşı elәyib gәlibsәn; biz yazıqlara nicat yolu elә bu qapıda olacaq. Allah Hacı әminin kölgәsini bizim başımızın üstündәn әskik elәmәsin öz birliyi xatirinә! (Hacı Hәsәnә). Hacı әmi, bu başağrısı mәni hәlәk elәyibdir; nә qoyur geçә rahat olam, nә qoyur gündüz rahat olam. Gedirәm Usta Cәfәrin yanına, deyir: qanın çoxalıb, gәrәk sәndәn qan alam. Gedirәm Mir Bağır ağanın yanına, deyir: qanın azalıb, gәrәk bal halvasından savayı özgә şey yemәyәsәn. Hacı әmi, mәni çövür balalarıvın başına, şeyx cәnablarından iltimas elә, mәnә bir barmaq yekәlikdә (әlinin şәhadәt barmağını göstәrir) dua yazsın ki, bu başağrısı mәndәn rәf olsun. Hacı әmi, nә qәdәr canım sağdır....

Qucağında uşaq bir kişi, uşaq ağlayır vә ikinci azarlının sözünü kәsir. Sonra yenә azarlılar başlayırlar bir-bir içәri girmәyә. Kimi başını, kimi boynunu, kimi qolunu bağlayıb, "ax vay" ilә girib düzülürlәr. Vә bәrk azarlılar girәn kimi çöküb otururlar yerә. Bunların bir neçәsi başlayırlar, Hacı Hәsәndәn bu tövr tәvәqqe elәmәyә.

A z a r l ı l a r. Hacı әmi! Qapına dәxil düşmüşük, şeyx cәnablarından bizә bir çarә. Aman günüdü, bizә yazığınız gәlsin.

H a c ı H ә s ә n (gәlib durur azarlıların qabağında). Baş üstә, mәn әlimdәn gәlәni sizdәn әsirgәmәnәm; ancaq indi görürsünüz, şeyxәna hәlә heç kәsә içәri girmәyә izin vermir. Siz zәhmәt çәkin hәyәtdә oturun ağacın kölgәsindә, gözlüyün. Baş üstә, elә ki, şeyx cәnabları izin verdi, mәn sizә xәbәr verәrәm, hamınız dәrd-dilinizi әrz edәrsiniz vә inşallah, gümanım bunadır, bu qapıdan naümid qayıtmayasınız.

A z a r l ı l a r (Hacı Hәsәnә dua edә-edә, yavaş-yavaş çıxırlar). Allah hacı әmiyә ömür versin! Allah hacı ağanın atasına rәhmәt elәsin! Allah onu bizә çox görmәsin öz birliyi xatirinә!

H a c ı H ә s ә n (qapıda nökәri Әlini görüb deyir). Әli, şeyx cәnablarına çay-çörәk aparıbsan?

Ә l i. Xeyr, hacı ağa, hәlә şeyx yuxudan durmuyub; qapısı indiyә kimi bağlıdır.

K ә r b ә l a y ı F a t m a x a n ı m (girir içәri, Әli çıxır). Hacı, Nazlını bir fәndlә dilә tutdum, razı elәdim. Amma vallah, bir sözüm var, demәyә dә qorxuram.

H a c ı H ә s ә n. De, sözün nәdi, de.

K ә r b ә l a y ı F a t m a x a n ı m. Hacı, sәn bilirsәn yazıq Saranı әrә verәndә mәn nә qәdәr niskil elәdim ki, yazıq qıza toy çaldırmadıq. Sәn dedin günahdı--mәn dә bir söz demәdim. Allaha qurban olum, biz elә hәmişә günahdan qorxmuşuq, ancaq....

H a c ı H ә s ә n (arvadının sözünü kәsib). Hә, sözünü de görüm. İndi elә o qalıb ki, şeyxin hüzurunda evimizә bir toyçu da gәtirәk.

K ә r b ә l a y ı F a t m a x a n ı m. Vallah, mәnim işim yoxdu, mәn heç zad demirәm. Odu, öz qardaşın qızları, Fizzә xanım, Sәkinә xanım, Gülçöhrә xanım, Ümmigülsüm xanım--hamısı tökülüb gәlib, yapışıblar yaxamdan ki, gәrәk oxuyub-çalan gәlә.

H a c ı H ә s ә n. Sәnә deyirәm axmaq-axmaq danışma. Hәlә şeyx qalsın kәnarda, kim görübdür ki, hacı evindә toy çalına?

K ә r b ә l a y ı F a t m a x a n ı m. Sәn elә barı insafnan danış: mәgәr Hacı Әlәkbәrin qızını әrә verәndә toy çaldırmadılar? Bә Hacı Mirtağıya nә deyirsәn? Hazır toya çağırmışdılar. Toy sәsindәn mәhәllә köçürdü. Elә bircә sәnin gözün bizi görüb? Odur, bir ay bundan qabaq Hacı Bәxşәli oğlunu evlәndirdi; indi bir soruş gör oxuyub çalan gәtirmişdilәr ya yox? Elә dünyada bәdbәxt bircә bizik? Nә zәhmәtnәn uşaq böyüdürük, amma evdәn köçürdәndә elә köçürdürük ki, deyәsәn oğurluq maldı; nә qonum bilir, nә qonşu bilir. Mәn demirәm adam çağır, demirәm qonaqlıq elә, demirәm batman qazanlarını as; ancaq deyirәm ki, yasa yas deyiblәr, toya da toy. O yazıq qohum-qardaşlarımız da tökülüb gәliblәr. Nә olu ki, heç olmasa, bircә saat çәpik çalalar, yazıq Nazlının da ürәyi açıla. Vallah, sәhәrdәn indiyәdәk ağlayır. Yad ki, deyil, sәnin öz qızındı; gәrәk sәnin dә qızına yazığın gәlsin.

H a c ı H ә s ә n (bir az fikirdәn sonra yavaş sәslә). Yox, qızıma degilәn ki, ağlamasın. Mәn razı olmanam ki, o ağlasın. Dur gedәk, mәn dә onu dilә tutum. (Durur ayağa), Yox, yox, Nazlı qızım ağlamasın, dur gedәk (çıxırlar).

Nökәr Ә l i girir içәri vә onun dalınca iki qoca ö v r ә t. Sonra yenә ikisi-üçü vә bu cür on beş-iyirmiyәdәk çarşovlu övrәt, çoxu qoca, pıçıldaşa-pıçıldaşa gәlib çökürlәr bir tәrәfdә. Әli çıxır. C ә l a l ağzında konfet, gәlib durur qapıda, övrәtlәrә baxır. Övrәtlәrin heç biri dinmir vә heç biri üzünü açmır. Cәlal bir az baxandan sonra soruşur:

C ә l a l. Siz dә toya gәlmisiniz?

Arvadlar dinmәyib baxırlar Cәlala.

(Cәlal bir az baxıb deyir). Hәyә toya gәlibsinizsә, toy otağı bura deyil.

Arvadlar dinmirlәr, ancaq başlarını bulayırlar. Sonra bir övrәt alçaq sәslә Cәlala deyir: "Gәlmişik şeyxә siğә olaq".

C ә l a l (soruşur). Siğә olaq nәdir?

Övrәtlәr yavaşca gülüşürlәr. Bir övrәt cavab verir: "Gәlmişik şeyxә әrә gedәk".

Cәlal başlayır gülmәyә vә deyir.

C ә l a l. Buy, bu qәdәr dә arvad bir kişiyә әrә gedәr? (Gülüb qaçır eşiyә);

Övrәtlәrin bir neçәsi dә gülür. Mir Bağır ağa qapıdan içәri girib, övrәtlәri görüb, diksinәn kimi qayıdır. Sonra F a t m a x a n ı m başında çarşov; dalınca Mir Bağır ağa, girirlәr içәri.

K ә r b ә l a y ı F a t m a x a n ı m. Ağa, buyur gәl, get әylәş o tәrәfdә.

Mir Bağır ağa dalını övrәtlәrә çöndәrib, gәlib әylәşir qabaqda, dalı övrәtlәrә tәrәf. Kәrbәlayı Fatma xanım gedib övrәtlәrә әyilib pıçıldaşandan sonra Mir Bağır ağaya.

K ә r b ә l a y ı F a t m a x a n ı m. Ağa, bu bacılar sәndәn tәvәqqe elәyirlәr, zәhmәt çәkib şeyxә deyәsәn ki, allah rizası üçün adını qoysun bu biçarәlәrin üstünә ki, yazıqlar allahın savabından binәsib olmasınlar.

M i r B a ğ ı r a ğ a (başıaşağı). Baş üstә, baş üstә. Deyәrәm, әlbәttә, deyәrәm. Çox gözәl işdir. Allah-taala hәmişә belә bәndәlәrini dost tutar. Allah әcri-xeyir versin. Maşallah, maşallah, bacılar!

Çıtmıq sәsi gәlir vә sazәndә çalıb oxumağı eşidilir.

M i r B a ğ ı r a ğ a (tәәccüblü başını qalxızıb, F a t m a x a n I m a). Әmidostu, bu nә xәbәrdi?

K ә r b ә l a y ı F a t m a x a n ı m. (arvadlara). Bir dә, vallah, billah, hәr kәs hәr nә desә, yalandı. Hәr kәsin alnına nә yazılıbsa, elә dә olacaq. Yoxsa kimin ağlına gәlәrdi bizim Nazlı şeyx kimi adama qismәt olacaq.

M i r B a ğ ı r a ğ a (çox tәәccüblü). Necә Nazlı, sizin Nazlı?

K ә r b ә l a y ı F a t m a x a n ı m. Nә bilim, ay ağa, bu gün Hacı Nazlını verir qonağımıza.

M i r B a ğ ı r a ğ a (tәәccüblü). Şeyx Nәsrullaha?

K ә r b ә l a y ı F a t m a x a n ı m. Bәli, cәnab şeyxә.

M i r B a ğ ı r a ğ a (bir az fikir elәyib). Elә bu gün?

K ә r b ә l a y ı F a t m a x a n ı m. Yәni, vallah, ağa, mәn hacının öhdәsindәn gәlә bilmirәm; deyirәm axı bu tәlәsikdә iş olmaz. Nә bilim, vallah, özüm dә mәәttәl qalmışam.

Mir Bağır ağa başını salıb aşağı, cibindәn qırmızı güllü dәsmalını çıxarıb, basır üzünә vә başını aşağı әyib, başlayır ağlamağa.

H a c ı H ә s ә n (qapıda görsәnir. Fatma, bacıları apar o biri otağa; bura adam gәlәcәk.

Kәrbәlayı Fatma xanım vә övrәtlәr durub gedirlәr. Hacı Hәsәn vә İskәndәr girirlәr içәri. Hacı Hәsәn oturur vә İskәndәr durur ayaq üstә.

H a c ı H ә s ә n (oğluna). İskәndәr, qulaq as, gör nә deyirәm. Mir Bağır ağa da özgәsi deyil. Sәn bilirsәn ki, bacın Nazlı sәni nә qәdәr istәyir. Bugünkü gündә razı olma ki, mәnim evimdә göz yaşı tökülsün. Şeyx cәnablarına getmәyә mәn onu razı elәmişәm; amma bayaqdan ağlamaqdan sakit olmur, deyir ki, nә bilim, gәrәk İskәndәr razı olsun. Bunu da sәnә xәbәr verirәm ki, razı oldun, olmadın, mәnә heç tәfavütü yoxdu. Mәni sәn o qәdәr incitmisәn ki, mәn sәni daha adam yerinә qoymuram. İndi özün bil: әgәr istәyirsәn ki, uşağın qәlbi sıxılmasın, onu çağır bura vә xoş dilnәn onu danışdır. Qәrәz, özün bil.

Mir Bağır ağa ağlaya-ağlaya Hacı Hәsәnlә çıxıb gedirlәr. Sazәndәnin çalıb-oxumaq sәsi gәlir. İskәndәr fikir elәyir. N a z l ı qapıda görsәnib, durub vә dinmir.

N a z l ı. Dadaş, qoy gәlim üzündәn öpüm. (İstәyir gәlsin irәli. İskәndәr tez çәkilib, durur kәnarda vә dinmәyib, baxır Nazlının üzünә). Dadaş, sәn allah, mәndәn incimә!

İ s k ә n d ә r. Hәyә istәyirsәn mәn sәndәn incimәyim, dur orada vә yerindәn tәrpәnmә. (Bir qәdәr Nazlıya baxandan sonra әlini salıb, çibindәn araq şüşәsini çıxardıb, istәyir başına çәkib içә. Nazlı onun yanına yeriyib, istәyir qoymaya. İskәndәr çox ucadan vә hirslә "çәkil!"--deyib Nazlını elә bәrk itәlәyir ki, qız dalı üstә yıxılır yerә. İskәndәr başlayır arağı içmәyә vә Nazlı ağlaya-ağlaya durur ayağa vә qapıya tәrәf gedir. İskәndәr: "puf" elәyib üzünü turşudur vә Nazlıya deyir). Dayan, dayan! Getmә! Sәnә söz deyәcәyәm. (İkinci dәfә şüşәni başına çәkib içir vә şüşәni qoyur cibinә. Sazәndәnin çalıb oxumaq sәsi gәlir. İskәndәr haman sәsi eşidib, başlayır yavaş-yavaş alçaqdan oxumağa. Sazәndә oynamaq havası çalır vә İskәndәr düşür oynamağa; sonra dayanıb Nazlıya): Nazlı, mәn ölüm bura gәl; gәl bura, gәl barışaq. İndi hәr nә sözün var de. İndi mәn sәnә nökәrәm, mәn sәnә qulam. Gәl, gәl barışaq. (Gedib Nazlını qucaqlayır).

M ә ş ә d i O r u c (әlindә teleqraf kağızı, kәhildәyә-kәhildәyә girir içәri vә ucadan soruşur). Hanı hacı әmi?

Onun dalınca anası yenә ağlaya-ağlaya girir içәri. Nazlı yox olur. Sonra kәhildәyә-kәhildәyә içәri girirlәr. H a c ı B ә x ş ә l i, H a c ı K ә r i m, H a c ı K a z ı m, M i r B a ğ ı r a ğ a, H e y d ә r a ğ a vә biz gördüyümüz adamların çoxu. Çox adam da otağa sığışmayıb durur qapıda. Adamlar kәhildәyә-kәhildәyә bir-birinin üzünә baxıb, bilmirlәr nә qayırsınlar. Hacı Hәsәn içәri girib, çox tәәccüb elәyib, mat qalır vә adamlara üzünü tutub soruşur.

H a c ı H ә s ә n. Camaat, xeyir ola? Nә xәbәrdi, nә var?

M ә ş ә d i O r u c (ağlaya-ağlaya). Hacı, Kәrbәlayı Fәtullah dirilmәyib.

İskәndәr xa ... xa ... xa! ... çәkib gülür vә adamların içinә girib yox olur.

H a c ı H ә s ә n (Mәşәdi Oruca). Nә danışırsan, necә dirilmәyib?

A d a m l a r ı n ç o x u b i r d ә n. Bәli, bәli, dirilmәyib.

H a c ı H ә s ә n. A kişi, allah rizasına, elә söz danışmayın. Elә şey olmaz vә ola da bilmәz.

M ә ş ә d i O r u c. Hacı әmi, vallah, belәdi. Bu da telğraf, al, oxut, gör nә yazılıb. (Әtәyi ilә gözünün yaşını silir vә kağızı uzadır Hacı Hәsәnә). Hacı әmi, axı Kәrbәlayı Fәtullahdan kağız gәlmişdi ki, guya bu şeyx onu dirildib vә özü dә çıxıb gәlir. Mәn dә, özün bilirsәn ki, Xorasana telğraf elәmişdim ki, görüm Kәrbәlayı Fәtullah niyә yubandı. Telğrafı da Hacı Mәmmәdәlinin üstünә göndәrmişdim. Çünki dadaşım dirilsәydi, Hacı Mәmmәdәligildәn savayı özgә yana getmәzdi. İndi Hacı Mәmmәdәli yazır ki, siz dәli-divanә olmusunuz. Adam da mәgәr ölәndәn sonra dirilәr?

H a c ı H ә s ә n (teli ala-ala). Necә?

İskәndәr adamların içindәn xa ... xa! ... çәkib gülür.

H a c ı H ә s ә n (Heydәr ağaya). Ay Heydәr ağa, allah atana rәhmәt elәsin, bir bizi başa sal görәk, bu necә telğrafdı? Axı, ağıl kәsmir ki, gözümüz ilә gördüyümüz işlәrin hamısı yalan çıxsın. Biz ki, allaha şükür, uşaq deyilik, dәli deyilik. Allaha şükür, şeyx cәnablarının möcüzәlәrini burada olan adam hamısı gördü. Bәlkә telğrafda sәhv-zad var?

Hamı bir-birinә deyir: "Vallah, belә zad olmaz", "Xeyir, belә deyil". "Vallah, başa düşә bilmirәm".

H e y d ә r a ğ a. Hacı Hәsәn ağa, mәn telğrafı diqqәtlә oxumuşam. Telğrafda sәhv yoxdur. Mәn belә mәslәhәt görürәm, genә şeyxin özünә bu әhvalatı bildirәsiniz ki, görәk sözü nәdi vә bu teli kim vura bilәr vә belә yalanı kim düzәldә bilәr?

H a m ı b i r d ә n. Bәli, bәli, yaxşı buyurur; şeyxin özünә demәk lazımdır.

(Hamı sakit olur).

H a c ı H ә s ә n. Vallah, doğrusu, adam utanır da şeyxә belә sözlәri demәyә. Doğrusu, mәn bir az xәcalәt çәkirәm. A kişi, vallah, ola bilmәz. Burada bir özgә әmәl var. Qәrәz ki, vallah, mәn utanıram. Belә xәbәri mәn şeyxә verә bilmәnәm.

H a c ı B ә x ş ә l i (Hacı Kәrimә). Hacı Kәrim ağa, sәn yaxşısan, sәn özün şeyxnәn danış.

H a c ı K ә r i m. Xeyr, xeyr, mәn o qәlәti elәyә bilmәnәm! (Hacı Kazıma). Hacı Kazım ağa, sәn özün yaxşısan.

H a c ı K a z ı m. Doğrusu, mәn şeyx cәnablarından qorxuram. Qardaş, görmürsünüz ki, necә hirslidir? Elә çığırır ki, dam-daş titrәyir.

M i r B a ğ ı r a ğ a (qabağa yeriyib). A kişi, burada, mәn bilmirәm, nә çәtin iş var? Şeyx Nәsrullah adamyeyәn deyil ki! İstәyirsiniz mәn bu saat gedim, hәr nә sözünüz var deyim. (Yavuqlaşır şeyxin qapısına).

H a m ı. Çox әcәb! Çox әcәb! Allah atana rәhmәt elәsin!

H a c ı H ә s ә n (yeriyib Mir Bağır ağanın qabağına). Ay ağa, sәn allah barı bir az ehtiyatlı ol. Genә hәr nә deyәcәksәn, bir az әdәbli de ki, yazıq şeyxi özümüzdәn incitmәyәk.

M i r B a ğ ı r a ğ a (әli ilә şeyxin qapısını tıqqıldadır, hamı qorxub çәkilir kәnara. Çoxları otaqdan çıxır. Mir Bağır ağa yenә qapını döyә-döyә çağırır). Cәnab şeyx!

H a c ı H ә s ә n (kәnardan qorxa-qorxa). Mir Bağır ağa, gәl bir istixarә elәyәk; bәlkә, heç şeyxi narahat elәmәyimiz mәslәhәt deyil?

Mir Bağır ağa qulaq asmayıb, qapını dәxi dә bәrk döyür. Hamı sakit olub, mat qalır. İskәndәr adamların içindәn çıxıb, birdәn gәlir vә qapını tәpiyilә bәrk vurur. Qapı açılır, adamlar qorxularından qaçırlar eşiyә vә şeyxin otağının tamaşaçılara tәrәf pәrdәsi qalxır.

İKİNCİ PӘRDӘ
Şeyxin otağında bir kәs görsәnmir. İskәndәr otağa girib, tәәccüblü o tәrәf-bu tәrәfә baxıb, yavuqlaşır küncdә asılan pәrdәnin yanına vә pәrdәnin kәnarını qalxızıb baxan kimi, pәrdә dalında olan dörd nәfәr qız başlayır birdәn ağlamağa.

İ s k ә n d ә r (qızlardan soruşur). Hanı şeyx? (Qızlar cavab vermәyib ağlayırlar).

İ s k ә n d ә r (Şeyxi axtarmaq qәsdilә yenә o tәrәf-bu tәrәfә baxıb vә sonra pәrdәnin dalındakı qızlara baxıb, yenә soruşur). Bәs qonaqlar hara gediblәr?

Q ı z l a r d a n b i r i s i (pәrdәnin dalından). Gecәynәn şeylәrini yığışdırıb dedilәr: "gedirik hamama".

İskәndәr bir söz demәyib, qızların pәrdәsini salıb, başını aşağa salıb, bir qədәr fikirli durur. Bu heyndә eşikdә qiylü-qal vә qaçhaqaç qopur. Bir az da keçir, ü ç n ә f ә r a d a m, müsafir paltarında, silahlı vә toz-torpaqlı, çox hirsli girirlәr qabaq otağa vә ucadan soruşurlar. "Hanı o ölü dirildәnlәr?" Sonra müsafirlәr vә onların dalınca c a m a a t girir şeyxin otağına. Müsafir vә camaatdan bir neçәsi İskәndәrdәn soruşurlar: "hanı Şeyx Nәsrullah?" İskәndәr cavab verir ki, "qaçıblar". Müsafirlәr vә camaat ucadan soruşur: "Necә qaçıblar, hara qaçıblar?". Otağa böyük mәrәkә düşür. Pәrdә dalından qızlar başlayır ağlamağa. Adamların biri soruşur: "Hara qaçıblar?" biri: "Necә qaçıblar?". Biri deyir: "Nә vaxt qaçıblar?" Bir-iki kişi gәlib pәrdәnin dalından qızlardan soruşur: "Bala, niyә ağlayırsan? Bala qorxma!" Adamlar qarışıb bir-birinә. Müsafirlәrin biri üzünü camaata tutub deyir.

M ü s a f i r. Ey müsәlman qardaşlar! Bir sakit olun; iki kәlmә sözümüzü eşidin; sonra siz dә tәklifinizi bilin; bizә dә kömәk elәyin. Biz İrәvan vilayәtindәnik vә indi elә başa düşürük İsfahan lotuları bizim başımıza gәtirәni, sizin dә başınıza gәtirib. Belә ki, bu haramzadalar yalandan adlarını müctәhid qoyub, gәlib bizim şәhәrdә dörd gün qalıblar vә min hiylә ilә gecәdә bir qız alıb, kәbin altında qoyub, çıxıb qaçıblar. Aman günüdür, onlar qaçan yolu bizә nişan verin, tutaq vә onların divanını elәyәk.

Pәrdә dalında qızlar yenә ağlaşırlar. Adamların bir neçәsi müsafirlәrin qabağına düşüb vә çoxusu onların dalınca tez qaçırlar va qaça-qaça çığırırlar.

Durmayın, durmayın! Qaçaq Culfa yoluna! Kәrbәlayı Hәsәn! Mәşәdi Cәfәr! Әli! Hәsәnqulu! Atları minin, durmayın, gedәk o lotuları tapaq!

Adamların çoxu vә müsafirlәr qaçıb, çıxıb gedirlәr.

İ s k ә n d ә r (Şeyxin otağının ortasında durub, müsafirlәrin sözlәrini tәkrar elәyib, öz-özünә deyir). Gecәdә bir qız alıb, axırda qoyub qaçıblar! Xa ... xa ... xa!... (Qah-qah çәkib gülür; sonra sakit olub fikirli, qızlara tәrәf üzünü çöndәrib vә yenә bir az fikirdәn sonra qalan adamları eşik otaqdan bir-bir çağırır içәri). (Adamlara). Gәlin içәri, gәlin bura! Gәl, gәl! Yavuq gәl!? Gәl, keç içәri. Sәn dә gәl, Hacı Kazım, sәn dә buyur içәri. hamınız gәlin içәri! Mәn ölüm hamınız gәlin! Bax, belә! Keç! Keç! Sәn dә keç içәri! Sәn dә gәl. Gәlin, gәlin (Bu sözlәri deyә-deyә İskәndәr adamları, yığır şeyxin otağına), Di indi növbәt mәnimdir, qulaq asın; mәn dә bir-iki kәlmә söz danışım. (Hamı düzülüb vә sakit dururlar vә İskәndәr "sus" elәyib, gedir qızların pərdәsini çәkib qopardır, atır kәnara. Camaat utandğından başını salır aşağı. Qızlar da utanıb, üzlәrini әllәri ilә tuturlar vә başlayırlar ağlamağa. İskәndәr üzünü tutur camaata).

İSKӘNDӘRIN NITQI

Baxın! Baxın! Yaxşı baxın! Diqqәtnәn baxın! Sizin tarixlәrinizin kitabında bu, qan ilә yazılmış bir sәhifәdir. Sizdәn sonra gәlәnlәr bu kitabı vәrәqlәyib, bu sәhifәni görәndә sizi yada salıb deyәcәk: (ucadan) tuf sizin üzünüzә! "Tüpürür camaata tәrәf". Hamı başını aşağı salıb dinmir). Bağışlayın, kefli İskәndәr bir az biәdәblik elәyir. Amma indi dә növbәt mәnimdir. Mәn demirәm ki, siz niyә bu balaca uşaqları (qızları göstәrir) zornan gәtirib qatdız bu fahişәxanaya. Söz yox, siz bunlara deyәndә ki, sәni verirәm bu şeyxә, bu biçarәlәr çığırıb bağırırdılar vә sizin çirkli ayaqlarınızı öpә-öpә yalvarırdılar: "Ata, aman günüdür, mәni anamdan ayırma!" (Üzünü qızlara tutub). Elәdirmi? Doğrumu deyirәm?

Qızlar ağlaya-ağlaya baş yendirirlәr.

Yox, mәn ondan ötrü incimirәm. Çünki siz qızlarınızı bura çәkә-çәkә elә xәyal edirdiniz ki, bunları behiştә çәkirsiniz vә İsfahan şeyxlәri sizi inandırmışdılar ki, hәr kәs bu mübarәk otağa qәdәm qoysa, ölәndәn sonra qiyamәtәdәk qәbrin dәriçәsindәn mәlakәlәrlә söhbәt edәcәk. Amma zәmani ki, ricәt mәsәlәsi ortalığa qoyuldu vә Şeyx Nәsrullah ölülәrin dirilmәk ixtiyarını qoydu sizin qabağınıza, siz, dәriçәdәn mәlakә axtaranlar, ölәn qardaşlarınızın, bacılarınızın vә övrәt-uşaqlarınızın dirilmәyinә razı olmadınız. Niyә razı olmadınız? Ondan ötrü ki, arvadlarınızın hamısını yumruq altında öldürmüşsünüz; ölәn qardaşlarınızın arvadını almısınız, ölәn dostlarınızın yetimlәrinin malını yemisiniz. Razı olmadınız ki, dirilib gәlsinlәr vә sizin әmәllәrinizi görüb desinlәr: "Tuf sizin üzünüzә!" (Bәrk tüpürür).

Camaat hamısı başını salır aşağı.

Bu sözlәri sizә demәkdә elә xәyal elәmәyin ki, mәn sizi pislәyib, özümü tәrif etmәk istәyirәm. Yox, yox! Bunu bilirәm ki, mәn heç bir şeyәm. Mәn çöllәrin otuyam, küçәlәrin torpağıyam, dağların daşıyam, kolların kosuyam, ağacların qurduyam. Mәn dünyada heç bir şeyәm. Әgәr mәn bir şey olsaydım, cibimdәn bir bomba çıxarıb (әlini uzadıb cibindәn araq şüşәsini çıxardır) bu evi bir saniyәnin içindә havaya dağıdıb, İsfahan lotusunu kәrpiclәrin altında diri-diri dәfn edәrdim. Amma qorxmayın, mәnim әlimdәn elә şeylәr gәlmәz. Bu araq şüşәsidir vә Şeyx Nәsrullah burada gecәlәr bu balaca uşaqları boğanda, mәn bu şüşәdәn araq içәrdim.

Qızlar başlayırlar ağlamağa.

Yox, yox, o mәnim işim deyil. O, igid işidir. Siz tәk camaatın da igidi mәnim tәk olar. Hәlә mәn heç. İndi görәk siz kimsiniz? Mәnim adım kefli İskәndәrdir; bә sizin adınızı nә qoyaq? Mәn dağları, daşları, quşları, fәlәklәri, ayları, ulduzları vә dünya-alәmlәri bura şahid çәkәrәm vә bu qızları onlara nişan verәrәm, soruşaram ki, bu camaata nә ad qoymaq olar? O vәdә hamısı bir sәslә cavab verәr: "Ölülәr". Mәn cәmi millәtlәri bura yığıb tәvәqqe edәrәm ki, Şeyx Nәsrullahın hәrәmxanasına tamaşa elәsinlәr; o vәdә bütün yer üzünün tayfaları sizi bir sәslә adlandırarlar: "Ölülәr!" Vә bizdәn sonra gәlәnlәr illәr uzunu sizi yada salıb bir sәslә deyәcәklәr. "Ölülәr"....

Musiqi.

Dәxi bәsdi. Di gәlin qızlarınızı aparın analarının yanına. (Yapışır qızın birinin әlindәn). Bu kimin qızıdı?

Camaat içindәn bir kişi yeriyir qabağa.

Sәnin qızındı? Di gәl apar.

Kişi gәlib, yapışır qızının әlindәn.

İskәndәr (o biri qızın әlindәn yapışıb, yenә soruşur). Bu kimin qızıdır?

Yenә bir kişi gәlib yapışır qızın әlindәn vә aparır. Bu minvalla üçüncü vә dördüncü qızı İskәndәr yola salır. Qızlar başlarını aşağı salıb, alçaqdan ağlaya-ağlaya musiqinin sәsilә çıxıb gedirlәr. Camaat da başını aşağı salıb, mәyus durur. Axırıncı qız yola düşәndә İskәndәr araq şüşәsini çәkir başına vә boş şüşәni vurur yerә. Yavaş-yavaş pәrdә yenir vә musiqi çalır.

Axırı.