Cəfər Cabbarlı - Parapetdən Şamaxı yoluna qədər

Parapetdə, "Azərbaycan" kontorunda yağış bizi tutdu. "Nə qədər gec deyil, özümüzü evə çatdıraq", - deyən bədbinlərə cavab olaraq mən inamla söylədim: 
- Yağır, yağır, axır kəsər; tələsməyin lüzumu yoxdur. Küçəyə çıxmaq mümkün deyildi: ələlxüsus, ona görə ki, köpüklənib qıjıltı ilə axan zəhmli seller sanki aləmə daha bir cut imperator və vəliəhdin taxt-taemcından əl çəkdiyini xəbər verir və hazırda millətlərin öz müqəddəratını təyin etmə hüququnun darmadağın edildiyi bir etinasızlıqla küçələri gəmirirdi. Şəhərdə gəzən yapıncılı süvarilər sel axınında vəcdə gələrək güllə atır və qara camaatı təbii fəlakətdən daha betər dəhşətə salırdılar.

Bircə çarəmiz qalırdı: redaksiyada gecələmək. Özümüzə köhnə qəzet qalıqlarından rahat yatacaq düzəltməyə başladıq. Ancaq hər şeyə şəxsi münasibətləri olan qadınlar (redaksiya həmkarlarımız) buna qəti etiraz edib bildirdilər ki, özlərini Bakını basmış dəniz və okean sularına atarlar, amma azad mətbuat üstündə yatmazlar. 
Biz əslində bütün aləmdən ayrı düşmüşük və yalnız bir vasitəmiz var idi - telefon. Nazirlərdən başlamış tanış faytonçuya qədər yaxınlarımızda yaşayan bütün dostlara zəng vurduq. Lakin bütün diplomatlar kimi, bizim də diplomatik danışıqlarımızın nəticəsi qətiyyən müsbət olmadı: birisinin elə indicə avtomobilinin təkərləri partlamışdı, digərinin elə bu saat ayağı burxulmuşdu, üçüncüsünün sevimli qayınanası "ispanka" xəstəliyinə tutulmuşdu, dördüncüsü isə təzə təşkil edilmiş hökumət tərkibinə nazir təyin olunmuşdu və özünə münasib ərazi tapa bilməyən hökumətin “xüsusi ərazı" düzəltməkdən ötrü torpaq sahəsi icarəyə götürmək hayına qalmışdı. 
Xülasə, diplomatik danışıqlarımız bir bəhrə vermədi və biz, aydındır ki, ağır ümidsizliyə qapıldıq. Çoxusu sımsırığını sallatmişdi. Bəzilərinin gözləri yaşarmışdı, kimisi də anbaan telefona yanaşıb belə əlçatmaz bir məsafədən “okean"ın o tayında qalmış ailəsinə zəng vuraraq qəlbinin ah-vayını izhar edirdi. 
Bir saat da keçdi. Yağış isə ara vermədən yağır, inadla seli gücləndirirdi. Kədər və ümidsizliyimiz son həddinə çatmışdı. Elə bir həddə ki, bundan sonra, adətən, dünya adamın gözündə qaralır və çox vaxt məsələ intiharla bitir. Onu da deyim ki, qadın həmkarlarımız artıq bu sonuncu tədbiri icra etməyə hazırlaşırdılar və özlərini, aşıb-daşan sel axınına atmağın estetik incəliklərini də düşünmüşdülər. Birdən... qapı ağzında iki işıldayan göz göründü: 
- Bu, bir fayton, daha doğrusu yarımfayton idi. Çünki onun yarısı və atlarının ayaqları su altında qalıb görünmürdü. Sən demə, həyatımızı qiymətləndirmək üçün bəzi əsasları olan qəzetçilərimizdən birisi öz həyatı bahasına bizi xilas etməyi qərara alıbmış - kişi özünü selə atıb, "Metropol" mehmanxanasına qədər üzərək oradan fayton gətirmişdir. 
Əvvəl gözlərimizə inanmadıq. Sonrakı dəqiqədə isə artıq püşk atmışıq: qadınları müşayiət etmək xoşbəxtliyi, yaxud bədbəxtliyi kimə qismət olacaqdı? 
Hərçənd, həmin səadət bu sətirlərin müəllifinin payına düşdü, amma kişi həmkarlarıma hər ehtimala qarşı uzun müddət mütəəssiranə cavab verdim. 
Qadınları, - üç nəfər idi - faytona mindirməkdə redaksiyanın, mətbəənin və ekspedisiyanın bütün heyəti iştirak etdi. Faytonumuz yola düşəndə uzun-uzadı arxamızca qışqırdılar: Əlvida! Ruhdan düşməyin! Bəlkə sağ-salamat qayıtdımz.

Marşrutumuz Tatarski küçəsindən keçirdi. Çünki qadınlardan biri orada yaşayırdı. Amma Qubernski küçəsinə burulanda əmin olduq ki, Tatarski küçəni birbaşa fəth edə bilməyəcəyik. Voronsovski, Sitsiyanski küçələrini də eyni tərzdə sınaqdan keçirib daşqın sel qarşısından biabırçilıqla geri çəkilməli olduq. 
Bazarni küçəsinə çıxdıq. Əvvəlcə pis getmirdik. Ancaq tin başına çatdıqda tanımadığımız, bilmədiyimiz bir okeanın qəzəbli uğultusunu eşitdik. Təhlükəli sahəyə təzəcə girmişdik ki, hərbi paltar geyinmiş iki nəfər faytonumuzun qabağını kəsdi. Bizə "təklif' etdilər ki, onları da öz faytonumuzda o biri sahilə keçirək, çünki bizim üçün qan axıdıblar. Cəngavərlərdən qan qoxusundan çox spirt iyi gəldiyinə baxmayaraq, biz onların sözünə inanmalı və faytonun pilləsinə çıxmalarına razılıq verməli olduq. Hərçənd, bizim icazəmiz olmadan, özləri artıq bunu etmişdilər. 
Faytonçu atları qamçıladı, heyvanlar irəli atıldı və... dərhal dayandı. Nə hədə-qorxu, nə yalvar-yaxar onlara kar elədi, qamçı-çubuq da həmçinin. İşi belə görən cəngavərlər bir-biri ilə qısa məşvərətdən sonra bizi faytonda qoyub suya girərək geri üzdülər. Faytonçu yerə düşən kimi qurşağacan suya batdı. Bütün gücü ilə atları döyəcləməyə qurşandı. Onlar isə buna tamamilə biganə qaldı. Faytonçu onlan geri qaytarmaq üçün dilə tutmaq istədi, amma heyvanlar bundan da ədəb-ərkanla boyun qaçırdılar. Nəhayət, atlardan biri suya oturdu və bununla bizə incə bir eyham vurdu ki, o burada ləyaqətlə həlak olacaq, amma yerindən tərpənməyəcəkdir. Faytonçu təcrübəli bir adam kimi dedi: - Heç nə çıxmayacaq! 
Aydındır ki, sərnişin rəfiqələrimi ürəkkeçmə tutmuş, onlardan birinin artıq "dünya gözlərində qaralmışdı" və özünü selə atmağa hazırlaşırdı. O birisi hey məsləhət görürdü ki, telefonla “Metropol"a zəng vuraq, məhz "Metropol"a. “Əminəm ki - deyirdi, - oradan bizə avtomobil göndərərlər". 
Təəssüf ki, Bakı faytonları hələ nə telefon, nə də radio ilə təchiz edilmədiyindən başqa bir şey fikirləşmək lazim idi. Tərslikdən küçələrdə, nədənsə, kimsə gözə dəymirdi ki, köməyə çağıraydıq. Təpədən-dırnağa qədər silahlanmış asayiş gözətçiləri isə bizim yanıqlı fəryadlarımıza cavab olaraq tüfəngləri ilə bəzi hərəkətlər göstərir və deyəsən, öz əsas vəzifələrini yerinə yetirməyə gedirdilər. 
Biz islanmış və üzülmüş halda, soyuqdan titrəyərək ayaqlarımızı bacardıqca yuxarı qaldırıb vəziyyətimizin nə ilə nəticələnəcəyini gözləyirdik. Yol rəfiqələrim tez-tez deyirdilər: - Burada gecələməyəcəyik, ha!
Bir saat belə keçdi. Sonra gördük ki, faytonçumuz cibindən böyük bir bıçaq çıxardıb suda yatan ata yanaşdı. Əvvəl elə bildik, kişi Allahı rəhmə gətirmək üçün heyvanı qurban kəsmək istəyir. Amma belə deyilmiş. O, öz fikrini belə izah elədi. Onsuz da faytonu sudan çıxara bilməyəcəyik. Səhərəcən burada qalmaqdansa, yaxşısı budur atları açım və bellərinə minim gedək. Mən dərhal bu fikri bəyəndim. Bizim kimi sadə adamlar üçün Bakıda at üstündə gəzmək elə bir nadir kefdir ki, hətta indi düşdüyümüz qeyri-adi şəraitdə də bundan imtina etmək olmazdı. Doğrudur, hava əlverişli deyildi. Soyuq yağış damlaları kürəyimizə süzülürdü. Əynimizə də qalife şalvar yox, adicə kostyumlar geymişdik. Amma o biri tərəfdən atlar da ingilis yəhərləri və sair süvari yaraq-əsbabı ilə təchiz olunmamışdı. 
Müxtəsər, faytonçu atın birini açıb yanımıza gətirəndə mən pələng, yaxud balerina çevikliyi ilə onun belinə sıçrayıb bir müddət saat rəqqası kimi orada yırğalandım. Çünki atın islanmış kürəyi sürüşkən idi. Ancaq, indi də məlum oldu ki, faytonu çəkib aparmağa atları məcbur etmək - mənim yol rəfiqələrimi at belinə minməyə təhrik etməkdən asan olardı. Qadınlar bir ağızdan dedilər: 
- İstəyirsiniz, lap bizi burada suya batırın, öldürün, amma ata min¬məyəcəyik! 
Mən uzun-uzadı onları dilə tutdum, mərdlik və soyuqqanlıq haqqında onlara bütöv bir mühazirə oxudum, hətta tarixdən nümunələr gətirdim. Sonra səsim ucalmağa başladı və yavaş-yavaş hədə-qorxuya keçdim. Nəhayət, qəti bir ahənglə dedim: hər kim müqavimət göstərsə, onu zorla məcbur edəcəyəm! 
Qadınlardan ikisi əmrimə tabe oldu. Faytonçunun köməyilə onları bir-bir tərkimə aldım, sonra da kəndirlə belimi sarıdım və kəlmeyi-şəhadətimi deyib, həmin vəziyyətdə çala-çuxurlarda tez-tez büdrəyən atı birtəhər saxlayaraq, çayı keçməyə müvəffəq oldum. O biri sahilə çıxıb qadınları yerə düşürdüm və yenidən geri döndüm. 
Ən çox tərslik göstərən üçüncü qadını da eyni tərzdə yola gətirdik. Qarşı sahildə iki dəstəyə bölündük. İnadcil qadını mən tərkimə aldım. O biri iki qadın isə faytonçunun yedəyində gedən ikinci ata süvar oldu. Beləcə, faytonu taleyin ümidinə qoyaraq yol aldıq. Lakin qəzavü-qədərimiz bitmirdi. Çünki hər tinin başında eyni sahilsiz dəryalara rast gəlirdik və atlarımız anbaan çala-çuxura düşüb büdrəyirdi. Belə yerlərdə bu vaxta qədər xudbinliklə rütubətdən qoruduğumuz ayaqlanrımız suya girir və hər birimizin ayaqqabılarına bütöv gölməçələr yığılırdı. 
Yolda rastımıza çıxan qarodovoylar şübhəli baxışlarla bu qəribə karvanı süzür, tez-tez bizi saxlayıb sorğu-suala tuturdular. Onlardan öz qulluq vəzifəsini həddən artıq səy ilə yerinə yetirən birisi isə, hətta bizə bu görkəmdə məntəqəyə getməyi təklif etdi (guya qadınları zorla apardığımız üçün). Əlindən güc-bəla ilə qurtardıq. 
Gecə saat on ikidə evə çatdıq. Parapetdən Şamaxı yolunadək bu səyahətimiz bizə 50 manata başa gəldi.