Böhran zamanı düzgün qərarları necə qəbul etməli

Ens.az bildirir ki, COVID-19-un yayılması haqqında məlumatlar sürətlə dəyişir və bu şərtlərdə insanlar müxtəlif qərarlar qəbul etməyə çalışırlar - "Tətilə çıxmalıyam?" "Özümü və yaxınlarımızı necə qorumalıyam?". Qərarlar artıq çətindir və bunun üçün ciddi psixoloji səbəblər var.

Birincisi, üstümüzə bir təhlükə gəlib. Bu xəstəlik zarafat deyil. Bütün dünyada insanlar ondan ölürlər. İnfeksiya o qədər sürətlə yayılır ki, bu barədə xəbərlər hər gün fərqli olur. Beynimiz elə qurulmuşdur ki, təhdidlərə xüsusi diqqət yetirək, buna görə də iqlim dəyişikliyi kimi daha uzaq təhlükələrdən fərqli olaraq epidemiya başımızdan çıxmır.

İkincisi, virusun yayılması ilə bağlı vəziyyət çox qeyri-müəyyəndir. Artıq neçə nəfər yoluxmuşdur? İnfeksiya insanlar arasında hansı sürətlə yayılır? Sonda nə qədər insan xəstələnmiş olacaq? Proqnozlara gəldikdə, xətti meylləri yaxşı başa düşürük. Sürətlənən atmayla meyllər, eksponent olaraq, yaxşı başa düşülmür. Əvvəlcə virus bir neçəsini yoluxdurur, lakin halların sayı sürətlə arta bilər. Qarşılaşdığımız qeyri-müəyyənlik bizi koronavirusa daha çox diqqət yetirməyə məcbur edir.

Üçüncüsü, insanlar virusun yayılmasına çox az təsir göstərə bilər. Biz, əllərimizi yumaq və üzümüzə toxunmamaq qaydasını gözləyə, epidemiya zamanı özümüzü təcrid edə bilərik, amma vəziyyətin bir çox tərəfi bizdən asılı deyil. Heç kim bir insanın nəzarətində olmayan vəziyyətlərdə olmağı sevmir. Bu, əlavə narahatlıq yaradır, həmçinin baş verənlərə nəzarəti bərpa etmək üçün nəsə etmək istəyinə səbəb olur.

Və nəhayət, dördüncüsü, virusun yayılmasının qarşısını almaq üçün edilən bütün cəhdlər əsasən onun insandan insana ötürülməsinin qarşısının alınması ilə əlaqədardır. Yəni bu tədbirlər uğurla alınsa, müəyyən sayda insan xəstələnməz. Təəssüf ki, bu tədbirlərin görülməyəcəyi bir nəzarət qrupu yarada bilmirik. Nəticədə, epidemiyanın sona çatmasına hansı hərəkət və proqramların kömək etdiyini başa düşmək çətindir.

Bu amillərin hamısı davranışımıza və qərarlarımıza təsir edir. Təhdid, qeyri-müəyyənlik və narahatlıq bizi uzaqgörən qərarlar qəbul etməyə məcbur edir.

Məsələn, qeyri-müəyyənlik bizi virus və onun yayılması haqqında yeni məlumatlara susamağa məcbur edir və çoxları bunu uzun müddət axtarır. Maarifləndirmə yaxşıdır, amma bilirik ki, mənfi xəbərlər stress və çaşqınlığa səbəb olur.

Eynilə vəziyyətə təsir edə bilməməsi insanları baş verənlərə nəzarət hissi verən hərəkətlərə səy göstərməyə təşviq edir. Əvvəlcə əllər üçün antiseptiklər almaq forması aldı. Bu hərəkətlərin mənası var, çünki aldığımız dəri və səthləri dezinfeksiya etmək üçün istifadə edilə bilər. Lakin bu malların ehtiyatları tükənəndə insanlar hələ də heç olmasa bir şeyə nəzarət etməli idilər, buna görə tualet kağızı, kağız dəsmal və şüşə sular rəflərdən yoxa çıxdı. Bu malların alınmasının elə bir mənası yox idi - ekspertlər əlbəttə ki, onları yığmağı məsləhət görmədilər. Buna baxmayaraq, bu satınalmalar bəzi insanların narahatlığını müvəqqəti yüngülləşdirdi, bir şey etdiklərini hiss etməyə səbəb oldu.

Bəzilərimiz narahatlıq vəziyyətində maliyyə ilə bağlı tələsik qərarlar veririk. Mart ayının ilk həftələrində əsas fond indeksləri təxminən 20% düşdü və bir çoxlarını səhmlərini satmaq istəyi cəlb edirdi (açıq şəkildə çox adam bunu etdi). Ancaq bu, gələcəyə təsir edə biləcək gerçəkləşdirilməmiş zərərlərin düzgün yoludur (fond bazarlarının əvvəlki davranışını nəzərə alaraq). İnsanlar hərəkətsizlik daha məqsədəuyğun olsa belə, tez hərəkət etmək istəyirlər.

Bəs bu psixoloji amillərə baxmayaraq düzgün qərar vermək üçün nə edə bilərik? Təcili hərəkətə çağıran daxili səsə qarşı durmağın ən yaxşı yolu yavaşlamaqdır. Panika insanları təhdiddən qaçmaq üçün bu anda bir şey etmək istəməsinə məcbur edir, ancaq pandemiya zamanı edə biləcəyiniz tədbirlərin əksəriyyəti praktik deyil.

Yavaşladığınızda, məlumatları diqqətlə təhlil edə bilərsiniz, yəni Keyt Stanoviç və Riçard Vestin düşünməyə iki sistemli yanaşmasında "Sistem 2" adlandırdıqları təsirin nəticələrini çıxara bilərsiniz. Virus haqqında və ona necə reaksiya verəcəyimiz barədə çox məlumatımız var. Əhəmiyyətli şəxsi və ticari qərarlar verməzdən əvvəl onunla tanış olmaq və düşünmək üçün vaxt ayırın. Növbəti bir neçə həftə və ya aylarda çox şey etməliyik, ancaq bütün qərarlar, alınan məlumatları diqqətlə təhlil etmək, ayıq şəkildə qiymətləndirmək və mütəxəssislər ilə müzakirə etməklə qəbul edilməlidir. Hərəkətləriniz bir başlıq ya da tvit üçün bir reaksiya olmamalıdır.

Bu, hərəkətsizliyə ehtiyac duyan vəziyyətlərə aiddir. Stanoviç və Vest Sistem 1-i intuisiyaya əsaslanan sürətli qərar qəbul etmə mexanizmi adlandırdı ki, bu da hərəkət etməyinizi tələb edən mövcud vəziyyətinizə cavab verir. Bu sürətli qərarlar hərəkət lehinə əsassız bir meyl ilə xarakterizə olunur, buna görə də yavaşlamalıyıq ki, sürətli reaksiyalarımız həqiqətən haqlı olsun.

Yuxarıda göstərilənlərdən görünür ki, (və nisbətən) yavaş-yavaş inkişaf edən ölümcül böhranlarda, məsələn, vəba kimi, instinkti rəhbər tutmaqdansa, qərarlarınızı çəkməyə daha çox vaxt ayırmaq daha yaxşıdır. İntuitiv təcili tədbirlər narahatlığınızı bir müddət sakitləşdirə bilər, lakin ümumiyyətlə həll olduqlarından daha çox problem yaradırlar.

Müəllif haqqında. Art Markman - Ostindəki Texas Universitetinin psixologiya və marketinq üzrə professorudur. Düşünmə, qərar vermə və motivasiya mövzusunda 150-dən çox elmi işin müəllifidir

Mənbə: hbr-russia.ru