Bahar Şirvani

Bahari-namdar hicrәtin 1251-ci ilindә Şamaxı şәhәrindә tәvәllüd etmişdir. Pәdәri-möhtәrәmi Hacı Әbülqasım silsileyi-tüccardan nәcib vә alitәb bir şәxs imiş.

Bahar sinni-tüfuliyyәtdә mәktәbdә oxuduğu vaxt zәkavәt vә fәtanәtilә çoxlarını heyrәtә salarmış vә uşaqlıqdan şeir vә qəzәl demәyә hәvәsi varmış. Belә ki, farsca oxuduğu qәzәllәri türk dilinə nәzmə tәrcümә edәrmiş. O cümlәdәn qәzәli-mәşhurdan:

beytini belә tәrcümә etmişdir:

Yenә mәşhur beyti:

belә tәrcümә qılmışdır:

Cibilli fitrәt vә zәkavәti sayәsindә Bahar az vaxtda çox mәlumata dara olmuşdur. Fars, әrәb vә türk dillәrini kamalınca tәhsil etmişdir. Müasiri mәrhum Abdulla bәy Asi kimi Bahar dәxi laübali vә laqeyd bir şәxs imiş ki, kefi istәdiyi kimi azadә dolanıb, heç kәsin hökmü fәrmanına itaәt etmәzmiş vә övqatını eyşü işrәtdә keçirәrmiş. Onun bu gunә rindisifәt dolanmağını dayısı xoşlamayıb vә bir qәdәr ona pul verib vә mayәmlәkdәn ixrac etdikdә şair bәdahәtәn bu mәzmunda bir qitә demişdir:

Dayısından aldığı mәblәği bir az müddәtin zәrfindә kәnarda xәrclәyib, şәhәrә müraciәtindә hәmәsri olan Molla Qәdir Naci Şirvani ilә görüşdükdә bu beyti bәdahәtәn demişdir:

Baharın bәdihәguluqda binәzir bir şair olduğu müxәmmәsi-mәşhuri-atisindәn aşikarәn mәlum olur. Şamaxıda mәşhur Hacı İbrahim bәy bağında rüfәqaları Әndәlib Kaşani, Naci Şirvani, Seyid Şirvani vә qeyrilәri olduqda rәfiqlәrindәn birinin hüzurda olmadığına görә, xadimi onun dalınca göndәrdikdә birqәlәmә yazdığı qәsideyi-bәdihiyyәsidir ki, belә başlanır:

Tərcüməsi:

Cәhalәt vә tәәssübün, әlәlxüsus, tәәssübi-cahilanәnin düşmәni olub, onun kökünü vә rişәsini qazıb çıxartmaq üçün mәhafilü mәcalisdә mәqalәlәr vә gözәl nitqlәr demәkdәn әsla çәkinmәzmiş. Mәcalisdә sözlәrinin haqq olmasını şafi dәlillәr vasitәsilә sübuta yetirәrmiş. Belә ki, bir kәrә bir mәclisdә mövhumat vә әsatiri-әvvәlin babında mübahisәyә girişdiyi vaxt tәrәfi-müqabilә söz anlatmaq üçün bir misal gәtirmişdir. Belә ki, deyibdir: "Әfәndilәr! İndi mәn bu divara bir inәk şәkli çәkәrәm vә o inәkdәn sizin üçün süd sağaram". Müstәmein iştiyaqi-tamam ilә israr etmişlәr ki: "Cәnab mirzә, lütfәn mәrhәmәt edin, bir baxıb seyr edәlim". Bahar cavabında demiş ki: "Bәli, әfәndilәr, sizlәr mötәqid olduğunuz mövhumatın әksәri bu qәbildәndir. Bunca tәfәkkür vә tәәqqül etmirsiniz ki, divara çәkilmiş inәk şәklindәn süd sağmaq mәhal vә qeyri mümkündür. Bu payәdә sadәlövhlükdәn süd tәlәb edirsiniz".

Necә ki, zikr olundu, mәrhum Bahar müasiri Abdulla bәy Asi vә Seyid Şirvani kimi badәpәrәst olub, çox açıq vә xövfsüz meyi-nabı tәrif qılarmış vә bәzi vaxt Şeyx Xәyyam kimi onun tәrifindә әndazәdәn keçәrmiş. Necә ki, bir mәclisdә münasibәtәn bu beyti oxumuşdur:

 Tərcüməsi:

Әhli-mәclis bunu eşidib küllәn әleyhinә qiyam edib, onu tәnü lәn etmәkdәn çәkinmәmişlәr. Tәkfirinә ülәmadan dәxi hökm olunmuşdur. Әlhәqq, Baharın bu halı biçarә Abdulla bәyin halına çox müvafiq gәlir. Hәr iki şair ziyadә xoştәb vә şirinkәlam vә nәcib vә xoşxülq olduqları halda әsiri-badeyi-gülfam vә şәrabi-bәdfәrcam olub, abru vә hörmәtlәrini itirib, tәbi-rәvanpәrvәrlәrini boş şeylәrin üstünә sәrf etmişlәr.

Yuxarıda zikr olunan vәqәdәn sonra mәrhum Mirzә Nәsrullah Şirvanda artıq iqamәt edә bilmәyib, tәrki-şәhru diyar edib İrana müsafirәt etmişdir vә Tehranda Nәsrәddin şaha bir qәsideyi-qәrra tәqdim etmiş ki, mәtlәi budur:

 Tərcüməsi:

Bu qәsideyi-qәrra vasitәsilә Mirzә Nәsrullah şahın xidmәtindә tәqәrrüb hasil edib, hüzur şüәralarından mәhsub olmuşdur vә axırda "Mәliküşşüәra" lәqәbini almışdır vә ona şahın xәzinәsindәn mәvacib tәyin olunmuşdur. Haman vaxtlarda şair xaricdәn bir müәllim tutub fransızca tәlim almağa mәşğul olub, bir az vaxtın әrzindә firәng lisanını bir dәrәcәdә kamil öyrәnmişdi ki, o dildә şer demәyә dara olmuşdur. O cümlәdәn әrәbcә, farsca, türkcә vә fransızca dediyi bir qәzәldir.

Әrәbcәsi:

Tərcüməsi:

Farscası:

 Tərcüməsi:

Türkcәsi:

Fransızcası:

Tərcüməsi:

Mәşhur rәvayәtә görә, Mirzә Bahar 1295-ci sәnәdә Tehrandan Təbrizə әzimәt qılmışdır vә burada tәәhhül ixtiyar edib sakin olmuşdur. O vaxtlarda Tәbrizdә iqamәt edәn ingilis sәfiri ilә tanış olub, sәfir şairin elmü kamalını vә әxlaqi-hәsәnәsini görüb onunla sәmimi dost olmuşdur. Tarixi-hicriyyәnin 1300-cü ilindә ki, miladın 1883-cü sәnәsinә mütabiqdir, alәmi-bәqaya rehlәt edib vә "Mәqbәrәtüşşüәra"da vәtәndaşı Xaqaninin hәmsayәliyindә dәfn olunmuşdur....

Vәfatından sonra rәfiqi olan ingilis sәfiri mәrhumun türkcә, farsca vә fransızca olan tәranәlәrini vә әsәrlәrindәn bәzini әmanәt tәriqi ilә almış ki, London şәhәrindә tәb etdirsin, vәli tabәhal ondan bir xәbәr vә nişanә yoxdur. Ancaq mәrhum Baharın tәrcümeyi-halına dair mәlumatı möhtәrәm Hacı Sәfdәr Şirvani cәmlәşdirib lütf üzü ilә bizә göndәrmişdir. Ol cәnabın yazmağı ilә şairin әlhal әldә olan әsәrlәrindәn mәşhuru bunlardır: türkcә -- "Qәzәliyyat"ı, farsca -- "Divani-qәsaidü qәzәliyyat"ı vә "Töhfәtül-İraqeyn" adlı mәsnәvisi vә "Nәrgis vә gül" adlı bir kitabı vardır ki, heç biri hala tәb olunmamışdır. Bu әsәrlәrin heç birisi bizim nәzәrimizә çatmayıbdır. Ancaq bir neçә qәzәliyyat fars lisanında bizә Ağaәli bәy Әfәndiyev "Naseh" tәxәllüs göndәribdir ki, çap olunur.

 Tərcüməsi:

 Tərcüməsi:

 Tərcüməsi:

 Tərcüməsi:

F.Köçәrli bu qәzәlin altı beytinin bәdii tәrçümәsini aşağıda verdiyi üçün burada onun yalnız son beytinin tәrcumәsi verilir:

Әgәr fars әdiblәrinin әn mәşhur vә kamili bu qәzәllәrdәn hәr birini mütaliә edib diqqәt yetirә, anladığımıza görә, yenә dә tәşxis edә bilmәz ki, bunlar türk oğlunun kәlamıdır. Bundan mәlum olur ki, mәrhum Bahar fars dilinin şivәsinә vә üsuli-inşasına bir dәrәcәdә bәlәd imiş ki, onu öz ana dili kimi bilirmiş.

Baharın bu qәzәllәri müasiri olan Qaaninin vә sair mәşhur fars şairlәrinin kәlamına bәnzәyir. Xaqani Şirvaninin sәfәhati-İranda o qәdәr adı vә şöhrәti yoxdur, nә qәdәr ki, Baharın namü nişanı vә ehtiramı ziyaddır.

Farslar özlәri iqrarü etiraf edirlәr vә Xaqaninin şerlәrini oxuduqda deyirlәr: "Buye-tork miayәd". Vә lakin Baharın kәlamına o qәbil isnadat verilmir.

Tərcüməsi: Türk әtri gәlir.

Cinas, eyham, tәşbihat vә istiarat istemalında Bahar mәrhum Qaaniyә bәrabәr imiş. Bu qövlümüzün tәsdiqi üçün axırıncı qәzәldәn bir neçә beytlәrin tәrcümәsini burada gәtirmәyi lazım gördük: Günәş doğub asiman üzrә tülu etdikdә ulduzların cilvәsi pozulub, nәzәrә gәlmәdiyi kimi, şәrabi-gülfam dәxi mәclisә gәldikdә tәsbeh tarları gözdәn düşüb mәhvü nabud olur. Sәnin nurani üzünü gördükdә gözlәrimdәn yaş axmağı tәәccübünә gәlmәsin, zira ki, günәşә hәr kәs baxsa, gözlәrindәn su axar. Sәnin müәttәr vә uzun saçının qissәsini şәrh etdikdә gecәlәr sabaha kimi yatmadığım ondandır ki, hekayәt tul çәkdikdә gözdәn yuxu gedәr. Mәnim ağlamağımdan onun lәlә bәnzәr dodaqları xәndә edib gül kimi açılır, yәni mәn ağladıqca nigarım gülür. Bәli, bunda tәәccüb yoxdur, hәmişә göy üzündә bulud ağlayanda çәmәndә gül xәndә edir vә hakәza.

Mәrhum Baharın türk lisanında yazdığı başqa kәlamlarından, mәәttәәssüf, әlә gәtirә bilmәdik. Onların vasitәsilә şairin qәdrü qiymәti vә dәrәceyi-kәmalü tәbi-şeriyyәsi daha da artıq tәhqiq vә tәyin olunardı.

Qəzəlləri

• Aç qara zülfünü ta sәfheyi-ruxsarı tuta
• Derdim o mәst gözlәrinin çox bәlası var
• Gər zülfün ilə beylə ola aşina gözün
• Hәr kim ki, hicri-yar ilә düşsә dimağdәn
• Lәli-lәbin ki, xәlq deyirlәr şәrab ona
• Mey nuri cilvә eylәdi cami-bülurdәn
• Şadəm, gəl, ey sənəm, məni eşqində qanə çək
• Tutsam şәrabı gәr lәbinә tay, haramdır
• Yetməz tamamə zülfi-siyahın hekayəti
• Zülfün kimi qaraldı könül dudi-ah ilә