Azərbaycanın təbii abidələri (xülasə)

Həm Azərbaycanın, həm də Qafqazın bütöv ərazisi subtropik zonada yerləşir və bu da iqlimin bəzi tiplərinin və yarım tiplərinin formalaşmasına təsir edir. Təəccüblü deyil ki, planetdə mövcud olan 11 iqlim qurşağından analoqu olmayan 9-u çoxda geniş ərazisi olmayan Azərbaycanda (88,6 min km2) yerləşir. Relyef forması ziddiyyətliliyi ilə xarakterizə olunur: O 28 km dünya okeanı səviyyəsindən 4480 km (Bazardüzü zirvəsi) mütləq hündürlüyədək dəyişir. 

 

 

Dağların hündürlüyünün yüksəkliyə doğru artımı relyefin formalaşmasına səbəb olur və bu da coğrafi zonaların dəyişikliyini yaxşı ifadə edir. 

 

 

Əlaqələr, qarşılıqlı təsir, iqlim tipləri və yarım tiplərinin qarşılıqlı təsirləri, yamacların quruluşu və ərazidə üstünlük təşkil edən küləklərin istiqaməti təbii relyef formasının əmələ gəlməsinə səbəb olur. Azərbaycan təbiətinin unikal gözəlliyi və onun ətraf mühiti turistlərin diqqətini cəlb edir. Təbiət abidələri ilə tanışlıq idraki əhəmiyyətə malikdir və o vətənə qarşı sevgi yaradır, təbiəti qorumağı öyrədir.

 

 

Azərbaycanın təbii abidələri aşağıdakı qruplara bölünür:

 

 

 

 

Azərbaycan Respublikasının ərazisi və Qafqazın bütün ərazisi Alp qırışıqlığı zonasındadır və mürəkkəb tektonik quruluşa malikdir. Son 13-15 min illər ərzində Azərbaycan Respublikasının ərazisində mövcud olan geoloji-geomorfoloji prosesləri iqlim şəraiti və dənizin çəkilməsi unikal relyef formasını yaratmışdır. Bütün dövrlərdə dağ süxurlarının yaşı (Alt Paleolit dövründən indiyədək) insanların diqqətini cəlb etmişdir. Azərbaycan ərazisində olan tərkibi metomorfizləşən kristal şistlərdən ibarət olan ən qədim süxurlar aşağı paleozoy dövrünə aid olan yataqlardadır. Azərbaycan ərazisi Paleontoloji və mineroloji abidələrə görə çox zəngindir. Effuziv –maqmatik və çökmə mənşəli daşlar, faktorların mürəkkəbliyinin zaman və məkanca dəyişilməsi və təbii resurslar da daxil olmaqla paleontoloji şəraitin əks olunması  bu süxurların yaşının müəyyən olunmasına imkan verir.

 

 

Şelflərdən ibarət olan böyük buzlaqlar təbaşir və erkən təbaşir dövrünə əsasən onların yaşını müəyyən etməyə imkan verir.

 

 

Qırmızı, qara, ağ və boz rəngli lava axınından ibarət olan Qarabağ vulkanik platosundakı daşları müşahidə edərkən keçmiş əsrlərə qayıdırıq, quruda və dənizdə püskürmə vulkanlarını təsəvvür edirik, Kvars, çöl şpatlarından və digər minerallardan əmələ gəlmiş Ordubad platosu Yerin nüvə qabığının əriməsini və çökmə süxurların birləşmələrində lava axınını və Yerin səthində qalınlaşmanı göstərir. 

 

 

Unikal daşlar ərazinin müxtəlif geoloji dövrlərini və xüsusiyyətlərini göstərir və bu həmçinin turistlərin diqqətini çəkən qiymətli materialdır.

 

 

Azərbaycanın dağ süxurlarının yaş fərqliliyi 570 milyon illərdən (şist, qneys) son dövr dəniz yataqlarının yaşına kimi dəyişir (əhəngdaşı, palçıq, qum, çınqıl və s.)

 

 

Tovuz, Yardımlı və Cəlilabad regionlarında Erkən Kembri və Kembri dövrünə aid yataqlar və Xəzər sahilində yerləşən dəniz yataqları ilə tanışlıq  oxucular və turistlər üçün  böyük əhəmiyyətə malikdir. Sarmat yataqları da unikal geoloji abidələr sırasındadır və onlar 3600 m mütləq hündürlükdə qorunmuş və bəzi yerlərdə ayrıca qalıq formalarında da tapıla bilir. Eyni yataqlardan Qafqazın başqa yerlərində də rast gəlinir. Şahdağda onların yayıldığı ərazilərin qorunması məqsədəuyğun olardı.

 

 

 

 

Quraqlıq- eroziya-denudasiya relyef yaradan proseslərin nəticəsində dağlar, təpələr və müxtəlif qayalar onun ərazisi üzərində formalaşdı. Onların yarısı intruziv süxurlardan ibarətdir (İlanlıdağ, Naxacar, Əlincə və Naxçıvan MR da başqa dağlar) bəzi yerlərində isə Devon dövrünün qədim kristal süxurlarından ibarətdir (Dəhnə, Sarıdağ, Vəlidağ və Naxçıvanda başqa qalıq dağlar), başqa yerlərdə Pliosen dövrünün yataqları ( Ambizler qalıq dağlar, Qobustanda Quşqayası). Eroziya və intensiv denudasiya proseslərinə görə süxurlar asanlıqla yuyulur. Cənub-şərqi Qafqazda təbaşir dövrünün Lusitan əhəngdaşlarından ibarət olan Dibrar növünün qayaları var. Bütövlükdə onlar kəskin qayalar ilə ifadə edilir . Turistlər və alpinistlər keçmişdə bu qayalarda müdafiə məqsədilə tikilmiş qalaların qalıqlarını maraqla müşahidə edirlər (Çıraqqala, Şexubqala və s.); Onların bəziləri Dəvəçi (Çıraqqala) və İsmayıllı (Talıstan) regionlarında yerləşir. Kəpəz dağı Yura dövrünün əhəngdaşlarından ibarətdir və öz gözəlliyi ilə turistləri cəlb edir. 

 

Keçmişdə Kiçik və qisməndə Böyük Qafqazda karyer yolu ilə istismar olunmuş dağ-mədən yataqları aşkar edildi. Bu mədənlər müxtəlif göllər və bulaqlar ilə antropogen mağaralar kimi dağların yamaclarında qaldı.

 

XIX əsrə kimi Abşeronda dərinliyi 10-15 km olan əl ilə çıxarılan quyulardan neft istehsal edilirdi. İstehsal edilmiş neft su quyularına yaxın yarğanlarda toplanmışdı. Belə quyular Xırdalan, Balaxanı, Binəqədi, Fatmayi və Hökməli kəndləri ətrafında qalmışdır. Bu abidələr Azərbaycanda neft yataqlarının zənginliyini, Yer səthinə neft yataqlarının yaxın yaranması və həmçinin o keçmiş zamanda neft istehsalçılarının ağır və təhlükəli işini göstərir. Gələcək nəsillər üçün bu abidələri saxlamaq qədim neft buruqlarının bərpa olunması üçün zəruridir və bu ərazi qorunmuş zona kimi elan edilməlidir, necə ki bu abidələr Azərbaycanın tarixinin tədqiqatı üçün böyük əhəmiyyətə malikdir. Hesab edilir ki, neft yataqları bəzi dərələrin yamaclarında səthə çox yaxın yerləşir və yarğanlardan torpağa neft süzülür və buna görə də bu yerləri neft bulaqları adlandırırlar. Neft bulaqları turistlər tərəfindən heyranlıqla müşahidə edilir.

 

Təbii qazın öz-özünə yanması yer səthində tektonik birləşmələrdən sızıb keçir, onun alovu yaşıllığın fonunda və ya qar örtüyündə təbii landşaft yaradır.

 

Yerdən çıxan təbii qaz qədim zamanlarda insanların ibadətgahına çevrilmişdir. Burda Hindistandan olan zəvvarlar oda sitayiş edənlər üçün məbəd tikmişdilər. Azərbaycanda fəaliyyətdə olan palçıq vulkanlarının kraterlərində metan qazının izinə rast gəlmək olar. 

 

Qızılqaya platosunun cənub ətəyindən təbii qaz qərbdə yerləşən 2200 m mütləq hündürlükdə Xınalıq kəndinə sızıb keçir, və alov əmələ gətirərək sıldırım qayalar və dağ çəmənlikləri arxa fonda çox gözəl mənzərə yaradır. Burda isti qumun üstündə turistlər kabab çəkə bilərlər. Belə yerlərin qorunması ictimai vəzifədir. 

 

Tektonik quruluşlardan keçərək çaylar dərə və yarğan relyefi yaradır. Əzilmiş dağ süxurları, qumdaşları, qumlu əhəngdaşı, əhəngdaşı, şistlər və s. tektonik yerdəyişmə - sınmalar, qalxmalar və əyilmələr unikal geoloji quruluşu yaradaraq turistləri ovsunlayır. 

 

Dağəmələgəlmə proseslərinin təsiri altında sonuncu yaranan dağ relyefi zaman və məkan baxımından müxtəlif dəyişikliyə uğradı. Onun strukturunu və istiqamətini dəyişən çay vadilərinin izləri sonuncu yaranan relyefdə yaxşı saxlanmışdır. Çay vadilərinin izləri allüvium, allüvium-prolüvium ( suayrıcı, Xızı kəndinin yaxınlığında Tuğçayın mənbəyində yerləşir, Kişçayın hövzəsində Meşəbaşı, Suvadel kəndindən şərqə doğru Muxaxçay hövzəsində Əlişçay vadisinin sağ yamacındakı suayrıcıda yerləşir) və allüvium-fluvioloji yataqlardan  (Kyam morena və konqlomeratlar ) ibarətdir. Azərbaycanın bu cür əraziləri gərək turist marşrutlarına daxil edilsin. Çay terrraslarının deformasiyaya uğramış əraziləri, Böyük Suval və Kələki yamaclarının düzənliklərində qədim dreyf konuslarının terrasları onlarla əlaqəli olur.

 

Neogen dövründən fəaliyyətdə olan Palçıq vulkanları Azərbaycan ərazisində unikal hadisə hesab edilir. Yeraltında və sahildə yerləşən palçıq vulkanları onlarla əlaqəli olur. Düzənliklərdə və dağlarda onlar konusun, platonun, təpələrin və başqa relyef formalarının quruluşundadır. Palçıq vulkanları püskürməsi hündürlüyü 1 km-dən artıq olan qaz alovu və palçıq daş brekçiyasının qovması ilə izlənilir. Qara tüstüyə bürünmüş alovlu dillər qorxu təəssüratı yaradır. Hətta palçıq vulkanlarının püskürməsindən sonra palçıq brekçiya axını yamacda alovlu lava axınını xatırlatmağa davam edir. Palçıq vulkanlarının böyük hissəsi turist marşrutlarının yolunun üstündə yerləşir (Bozdağ, Otman, Lökbatan, Kürsənqaya, Qalmaz və s).

 

Bu vadilər Padar pəncərəsi kimi adlanır. Orogenezis nöqteyi nəzərindən Qaraməryəm dağ silsiləsi ən zəngin təbii laboratoriyadır. Bu Girdimançay vadisinin qədim dreyf konusunun yerində 600 min il ərzində formalaşmışdı (uzunluğu 25 km, eni 6 km və hündürlüyü 50 m). Bakı-Tbilisi yolunun üstündə Girdimançayı keçərkən bunu  aydın müşahidə etmək olar və o ümumi diqqəti cəlb edir. Bu daş fiqurlar dağ yamaclarına unikal gözəllik verir.

 

Silslər çox güclü kəmiyyətə malikdir. Bir baxımla onlar dağlardan 6-7 milyon m3 turş maddələri özləriylə apara bilir. 6-8 km kənara aparılmış qırıntılar arasında hündürlüyü 200 ton olan təbiətin möcüzə bəxş etdiyi sil mərkəzləri, nəhəng daşlar tapmaq olar.

 

Dağ yamaclarında eroziya- denudasiya prosesləri nəticəsində gilli çöküntülərlə örtülmüş şoran torpaqlar formalaşmışdır. Gilli karst ilə şoran torpağın kombinasiyası spesifik landşaft formalaşdırır. Xəzər sahilində diyirlənən çınqıldan ibarət olan tirlər, kiçik qumlu təpələri, müşahidə etmək olar.

 

 

 

 

Mineral mənbələr hidrogeoloji abidələrlə əlaqəli olur. Onlar Azərbaycanın ərazisində geniş yayılıb. Kimyəvi tərkibinə görə burada mineral mənbələrin 10-dan çox növü aşkar olunmuşdur. Hidrokarbonat, hidrokarbonat-xlorid, hidrokarbonat –xlorid-sulfat, hidrokarbonat-sulfat, xlorid-hidrokarbonat, sulfat-xlorid və kuporos. Bunlardan başqa, qeyri müəyyən kimyəvi tərkibə malik bəzi mənbələr var. Mənbələrin boşalması gün ərzində 10-dan 100 min litrə çatır. 30-dan çox mənbənin su hərarəti, 200 dən +7000 C dərəcəyə qədər təşkil edir. Kükürd, karbohidrat, karbohidrat bi sulfid qazları əksər mənbələr arasında fərqləndirilir. Bu mənbələrin suları mədə-bağırsaq, dəri, ürək-damar, revmatizm xəstəliklərinin müalicəsi üçün  istifadə edilir. Onlar arasında tibbi əhəmiyyətə malik mineral mənbələr var. Dəridağ, Sirab, Badamlı, Turşusu, Şirlan, İstisu, Slavyanka, Xalxal, Beşbarmaq, Gurbulaq.

 

 

 

 

Su təbiətdə əsas komponent olmaq üçün hesab edilir. Okeanlarda, dənizlərdə, göllərdə və su çarhovuzlarında ağlasığmaz gözəlliyə malikdir. Azərbaycan ərazisində əsasən dağ çayları axır. Çayın yuxarı və daha aşağı axınlarının arasında hündürlüklərin burulğanı 2000-3000 m-dir və düzənlikdə çayın mənbəyindən onun mənsəbinə qədər məsafə 15-20 km-dən 30 km-ə qədərdir. Məhz buna görə də dərin dərələr boyunca axan sürətli çayların səsiylə yaranan exo insanlara xoş təsir bağışlayır. Qusarçay, Kişçay, Tərtərçay, Naxçıvançay, Lənkərançay və Azərbaycanın digər çayları da çox cəlbedici gözəlliyə malikdir. Şəlalələr çay yatağında iqlim şəraitinə uyğun olaraq yaranırlar. Şəlalələrin səsində kamançada ifa olunan möhtəşəm Qarabağ musiqisinin yüksək həzin notlarında hiss etmək olar. Morfometriya şəlalələrindən asılı olaraq müxtəlif nisbi hündürlüyə malikdir. Azərbaycanda 2 belə növ şəlalə mövcuddur: daimi və müvəqqəti hərəkət edən tipik dağ çayları. Onların arasında ən uzun şəlalələr Afurca (Vəlvələçay), Mucuq (Dəmiraparançay), Həmzəli (Həmzəliçay), Katex (Katexçay), Kirintov və Sarıgüney(Kişçay), İlisu (Kurkumçay).

  

Müvəqqəti şəlalələr su axınlarının hesabına qidalanır. Quru vadilərdə güclü şəlalələr buz əriməsi və ya leysan yağışları dövründə formalaşır. Şəlalələr rəngarəng mənzərə yaradan göy qurşağının bütün rənglərini ifadə edən Şahdağın əhəngdaşı fonunda ən balaca sıçrantılar ilə düşən su axınlarından formalaşdı.

 

Güzgü kimi Azərbaycanın dağ gölləri cənnətin nəhəng anbarını əks etdirir. Çox yüksək olan dağ gölləri  Tufan (Böyük Qafqaz), Göygöl, Alagöl (Kiçik Qafqaz), Batabat (Naxçıvan) və başqaları unikal gözəlliyi ilə səciyyələndirilir.    

 

 

 

 

Flora landşaftın parlaq göstərilmiş komponentlərindən biridir. Düzənliklərdə və dağlarda landşaft dəyişikliyi bütün landşaft formalaşması faktorunu əks etdirir. Buna görə də flora təkcə fiziki-coğrafi mühitin əsas komponentlərindən biri deyil eləcədə landşaft formalaşmasının daxili quruluşunun kriteriyasını faktorların qarşılıqlı əlaqəsinə də xidmət edir. Floristik abidələr  ətraf mühiti genişləndirir . Məsələn, yol boyu müşahidə edilən yaşı 1500-1700 il olan çinarlar təbiətin qiymətli hədiyyəsidir. Onlar mühafizə olunur və diqqətlə qorunurlar. Tanınan çinarlar Azərbaycanın bir çox yerlərində- Dağlıq Qarabağ, Qasımismayılov və başqa ərazilərdə hələdə qalmaqdadır.

 

Sultanbud meşəsi (püstə), Göygöl küknar ağacı və s floristik abidələr ilə əlaqəli olur. Yayılmış ərazilər qorunur və ehtiyatda saxlanmış kimi hesab edilir. Nərbənd (Naxçıvan), (Abşeron yarımadası), Şabalıd ağacları (Qutqaşen ərazisi), Zubavniki (Zaqatala, Xaçmaz regionları və s.)

 

Quba-Xaçmaz yolunda piramida şəkilli çinarlar və Oğuz-Şəki-Zaqatala-Balakən yolu boyunca fındıq plantasiyaları mənzərəli landşaft yaradır.

 

Azərbaycanda mövcud olan endemik və qalıq flora  (dəmirağac, şabalıd yarpaqlı palıd, zelkova və s.) təbii abidələr kimi qorunulacaq.

 

 

 

 

Faunastik abidələr-Dağıstan dağ keçisi, besoar keçisi, dağ domkratı (porşeni), cüyür, qonur ayı və vəhşi çöl donuzu turistlərin və alpinistlərin diqqətini cəlb edir. Oxlu kirpi, kəklik, qara frankolin, tetra quşu, göyərçin və qaranquş kimi heyvanlar Şərqi Qafqazın təbiətinə həyat gətirir. Dağ zirvələrində uzaq görünən qartallar onun əzəmətli gözəlliyini vurğulayır. Müxtəlif heyvanlar Ussuri xallı maralı da daxil olmaqla Azərbaycana gətirildi və təbii abidələrə uyğunlaşdı. 

 

Azərbaycanın bəzi yerlərinə Asiya, Avropa və Afrikadan uçub gəlmiş nadir quşlar: flaminqo, qu quşu, pelikan, qara frankolin, danquşu və s..

 

Turistləri təbiətin paleozoloji abidələri daha çox maraqlandırır. Heyvanların Binəqədi bitum dəfni 70-80 il əvvəl formalaşdı.

 

Abşeron yarımadasında faunanın bəzi növləri dördüncü dövrdə bitum gölündə öldü. Bu göl məhv olmuş heyvanların qalıqlarını balzamlamış neft süzülməsinin nəticəsində formalaşmışdı. Binəqədidə alimlər bitumin dəfnində buğanın, nəhəng maralın və onurğalı heyvanların bir çox nümayəndələrini, sürünənlərin, məməlilərin, həşəratların və quşların qalıqlarını tapdı. Azərbaycanın bir çox başqa yerlərində bu cür paleontoloji abidələrə rast gəlinir. 

 

 

 

 

Müxtəlif iqlim şəraiti Azərbaycanda unikal landşaftın formalaşmasını müəyyənləşdirdi. Xaltan depresiyası (1000-1800 m) buna nümunədir. O, Gilgilçay və Vəlvələçayın yuxarı axınında Azərbaycanın şimal-şərqində yerləşir.

  

Şimaldan o, Qaytar-Qoca dağ silsiləsi və cənubdan əsas Qafqaz dağ silsiləsi ilə saçaqlanır. Gilgilçay Qaytar-Qoca dağlıq meşələri ilə birləşərək yüksəkliyə doğru çəmənlərlə, onlar isə dağsuayrıcısı ilə əvəz olunur. Şərqə doğru orada landşaft mənzərəsi açılır: Cənubdakı landşaft meşələrindən şimala doğru Baş Qafqaz silsiləsinin çılpaq çəmənliklərini görmək olar və Xəzərin ucsuz bucaqsız səthindən xeyli uzaqda onlar üfüqlə birləşir. Göygölə gələn turistlər göl sahilində əzəmətli kəpəz dağını müşahidə edirlər. Onun dağətəyi sürüşmə depozitləri boyunca azalır və səth müxtəlif spesifik rəngli Alp və subalp çəmənliklərilə örtülür. Görünür, dağ çəmənlikləri geniş qaya fraqmentləri ilə birlikdə yamaclara doğru endiyinə görə, meşənin yuxarı hissəsi ilə birləşir. Yarpaqlı ağac meşələri tək çəmənlik ilə birlikdə ətrafında sosnoviski ağacları ucalır, sanki Göygöl, Maralgöl, Zəligöl və digər göllərin mavi suları ilə bürünür, onların üzərində fəsildən asılı olaraq dəyişkən heyratamiz mənzərə əks olunub.

 

XII əsrin ortalarında dahi Nizami qeyd etmişdir ki, Göygöllə əlaqəli olan göllər qrupunun hamısı qəşəngdir.

 

Göygöl təbii mənzərə kompleksinin ayrılmaz tərkibidir. Belə unikal mənzərələr Azərbaycanın başqa yerlərində də var.

 

 

 

 

I qrup. Dünya əhəmiyyətli təbii abidələr (Naxçıvan MR-də İlandağ, Göygöl və Qızıl ornitologiya ehtiyatları, Talışın Hirkan meşəsi, Binəqədi paleontoloji abidəsi) I qrupla əlaqəlidir.

 

 

II qrup. Təbii abidələri əhatə edir, buda ölkəmiz üçün əhəmiyyətlidir ( çinar, unikal mineral mənbələr, Beşbarmaq dağı, landşaft şəlaləsi və s.)

 

 

III qrup. Yerli əhəmiyyətli təbii abidələrdən ibarətdir. Qədim zamanlardan bəşəriyyətin əldə etdiyi dəyərli irsimiz təbiət abidələri kimi diqqətlə qorunmalıdır. Onların saxlanması nəsildən nəsilə ötürülməsi gərək məsuliyyətli iş olsun. Bu səbəbdən birinci siyahı tərtib edilməlidir və geniş kütlə cəlb etmək ilə dövlət səviyyəsində onların saxlanması təşkil edilməlidir.