Avstraliya

Avstraliya və ya rəsmi adı ilə Avstraliya İttifaqı (ing. Commonwealth of Australia), oxunuş [əˈstreɪljə], (ing. Australia, lat. austrālis"Cənub") — Cənub yarımkürəsidə yerləşib Avstraliya materikini, Tasmaniya adasını, Hind və Sakit okeanlarında yerləşən bir neçə adanı əhatə edən, Millətlər Birliyinin üzvü olan dövlət. Sahəsinə görə Okeaniyada birinci, dünyada altıncı yerdədir. Avstraliya İttifaqından şimalda Şərqi Timor, İndoneziya, Papua-Yeni Qvineya, şimal-şərqdə Vanuatu, Yeni Kaledoniya, Solomon adaları, cənub-şəqdə Yeni Zelandiya yerləşir. Əhalisinin sayı 25 milyona çatır ki, onun da əksər hissəsi ölkənin yüksək urbanizasiya səviyyəsi ilə seçilən şərq sahillərində yerləşir.Paytaxtı Kanberra, ən böyük şəhəri isə Sidneydir. Ölkənin digər mühüm metropolis ərazilərinə Melburn, Brisben, Pert və Adelayda daxildir ki, bu şəhərlərin də hər birinin əhalisinin sayı 1 milyon nəfərdən çoxdur.

Avstraliya ərazisi təqribən 60 min il əvvəldən etibarən Avstraliya aborigenləri tərəfindən məskunlaşmış ərazi olmuş, 18-ci əsrin sonlarından etibarən isə bu əraziyə ingilis müstəmləkəçiləri gəlməyə başlamışdır. Avstraliya aborigenlərinin danışdığı dillər öz sinfinə görə 250 qrupa bölünür. 1606-cı ildə qitənin hollandlar tərəfindən kəşf edilməsindən sonra bu ərazi Yeni Hollandiya adlandırılmışdır. 1770-ci ildə Böyük Britaniya Avstraliyanın şərq sahillərini kəşf etmiş və bura ərazi iddiası irəli sürmüşdür. 26 yanvar 1788-ci il tarixindən etibarən britaniyalılar öz ölkəsində qaydalara tabe olmayan şəxsləri Yeni Cənubi Uels əyalətindəki koloniyalara sürgün etməyə başlamışdır. Həmin tarix hal-hazırda Avstraliyanın milli bayramı olaraq hər il müntəzəm şəkildə qeyd olunur. İllər keçdikcə bu əraziyə köç edənlərin sayı da stabil şəkildə artmağa başlamış və artıq 1850-ci ilə qədər qitənin böyük hissəsi kəşf olunmuş, həmçinin özünü idarəetmə hüququna sahib olan beş kral koloniyası qurulmuşdur. 1 yanvar 1901-ci ildə altı koloniya federasiyalaşmaq barədə qərar qəbul etmiş və Avstraliya İttifaqı formalaşmışdır. Altı ştat və on federal ərazidən ibarət olan Avstraliya hazırda stabil liberal demokratik siyasi sistemi ilə idarə olunur.

İnsanlar tərəfindən məskunlaşmış ən düzənlik və ən quru qitə olan Avstraliyanın sahəsi 7,617,930 kvadrat kilometrdir. Ərazinin olduqca böyük olması səbəbilə ölkədə müxtəlif relyef formalarına rast gəlmək mümkündür. Belə ki, Avstraliyanın mərkəzi hissəsi səhralarla, şimal-şərq hissəsi tropik meşələrlə, cənub-şərq hissəsi isə dağlarla əhatə olunmuşdur. Buna baxmayaraq, əhali sıxlığı hər kvadrat kilometrə 2.8 nəfər düşür ki, bu da dünyada ən aşağı göstəricilərdən biri hesab olunur. Avstraliya dağ-mədən sənayesi, telekommunikasiya, bankçılıq və emaledici sənaye sahələrindən yüksək gəlir əldə edir. Avstraliya aborigenlərinin qaya üzərində çəkdiyi rəsmlər isə dünyanın ən qədim və ən zəngin incəsənət nümunələrindən hesab edilir.

Dünyada nominal ÜDM-nin həcminə görə 13-cü, alıcılıq qabiliyyəti pariteti göstəricisinə görə 19-cu yerdə qərarlaşan Avstraliya yüksək inkişaf etmiş ölkədir. Adambaşına düşən gəlirin səviyyəsinə görə dünya ölkələri arasında 10-cu yeri tutan bu ölkə yüksək gəlirli iqtisadiyyatı ilə fərqlənir. Regional güc hesab olunan Avstraliya hərbi xərclərin həcminə görə 13-cü yerdədir. Ölkə əhalisinin 26%-ni immiqrantlar təşkil edir ki, bu da dünya ölkələri arasında 9-cu ən yüksək göstəricidir. Həyat keyfiyyəti, tibb, təhsil, iqtisadi və mülki azadlıqlar, həmçinin siyasi hüquqların yüksək səviyyədə təmin olunması nəticəsində Avstraliya hazırda qlobal insan inkişafı indeksinə görə ikinci yerdədir.^[11] Avstraliya hal-hazırda BMT, G20, Millətlər Birliyi, ANZYUS, İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatı, Dünya Ticarət Təşkilatı, Asiya-Sakit Okean İqtisadi Əməkdaşlığı, Sakit Okean adaları forumu və Cənub-Şərqi Asiya Ölkələri Assosiasiyası kimi təşkilatların üzvüdür.

Etimologiya

 

Sidney şəhərinin qurulduğu yer-Port Ceksonun görünüşü.

Avstraliya adı latıncada “cənubdan cənuba aid olan” mənasını verən Australis sözündən törəmişdir. Roma sivilizasiyası zamanına aid cənubdakı bilinməyən bir ölkə mənası (terra australis incognita) bənzər bir yerin, orta əsrlər coğrafiyasında da alov tapıldığını göstərir, ancaq bu məlumatlar hər hansı bilinən bir qitə məlumatı ehtiva etməməkdədir. Latıncadakı Terra Australis Incognita termini Cənubdakı (Australis) Bilinməyən (Incognita) Torpaq parçası (Terra) mənasını verməkdədir. 14 may 1606-cı ildə, Vanuatuya ayaq basan Pedro Fernandes de Queiros,Cənub yarımkürəsindəki bütün quru mülkiyyətinin İspaniya Krallığına aid olduğunu iddia etmiş və qitəni Austrialía deş Espíritu Santo şəklində adlandırmışdır. Flamand dilində Australische sözü də, Bataviadakı flamandlar tərəfindən, 1638-ci ildən əvvəl, cənubda kəşf edilmiş yeni yerləri adlandırmaq üçün istifadə edilirdi. "Australia" sözünün ingilis dilində ilk istifadəsi isə 1692-ci ildə Qabriel de Foyininin yazdığı Les Aventures də Jacques Sadeur rəqs la Découverte et le Voyage de la Terre Australe adlı fransızca romanının, 1693-cü ildəki tərcüməsində görülmüşdür. Daha sonralar, 1765-ci ildə, Aleksandr Dalrimpl bu sözü, Luis Vaes de Torresin 1606-cı ildə Papua Yeni Qvineyanın cənub sahillərinə etdiyi səyahətini təsvir etdiyi kitabını ingiliscəyə çevirərkən istifadə etmişdir. Dalrimpl ayrıca Avstraliya sözünü, An Historical Collection of Voyages and Discoveries en the South Pacific Ocean (1771) adlı əsərində bütün Okeaniya bölgəsini təyin etmək üçün istifadə etmişdir.

Ərazi

Avstraliya altı ştatdan, iki materik ərazisindən və digər daha kiçik ərazilərdən təşkil olunmuşdur. Ştatlar Viktoriya(VIC), Qərbi Avstraliya (WA), Kvinslend (QLD), Yeni Cənubi Uels (NSW), Tasmaniya (TAS) və Cənubi Avstraliya(SA) hesab olunur. İki əsas materik ərazisi isə Şimal ərazisi (NT) və Avstraliyanın paytaxt ərazisidir (ACT). Ərazilərin statusu ştatların statusundan çox fərqlənmişdir. Fərq ondan ibarətdir ki, Avstraliyanın federal parlamenti ərazilərin parlamentinin bütün qərarlarını ləğv edə bilər. Lakin ştat parlamentlərinin qərarlarını Federal parlament yalnız Avstraliya kostitusiyasının 51-ci paraqrafında qeyd olunmuş hallarda ləğv edə bilər. Bütün digər məsələlər isə ştatın öz həvaləsində qalır - səhiyyə, təhsil, hüquq-intizam, nəqliyyat, yollar və daxili idarəçilik.

Hər bir ştat və materik ərazisi öz qanunverici orqanına malikdir: Şimal ərazisində, Avstraliyanın paytaxt ərazisində və Kvinslenddə birpalatalı orqan, digər ştatlarda isə ikipalatalı. Aşağı palata Qanunverici assambleya, yuxarı palata isə Qanunverici məclis adlandırılır.

 

Vollaman şəlaləsi.Kvinslənd.Avstraliya.

Avstraliya ittifaqı-Cənub yarımkürəsində yerləşən və sahəsi 7 692 024 kм² olan dövlətdir. Ərazisinə görə Rusiya, Kanada, Çin, ABŞ və Braziliyadan sonra 6-cı ən böyük ölkədir. Avstraliya, dünyanın ən kiçik qitəsidir.Yer planetinin quru hissəsinin 5%-ını tutur.Onun tərkibinə-Avstraliya materiki(Tasmaniya adası daxil olmaqla)sahəsi 7 659 861 kм²(digər sahilyani adaların sahəsi 32 163 kм²-dir),Kokos adaları(Kilinq) 14 kм²lik sahəsiylə,Milad adası-135 kм²lik sahəsiylə,Aşmor və Kartye adaları-2 kм²lik sahəsiylə,Xerd və Makdonald adaları-370 kм²lik sahəsiylə,Norfolk adası-35 kм²lik sahəsiylə,Korall dənizinin adaları-3 kм²lik sahəsiylə və Avstraliyanın Antarktidadakı əraziləri-6,1 milyon kм²lik ərazisiylə daxildir.Avstraliyanın şimal və şərq sahillərini Sakit okeanın dənizləri yuyur:Arafur,Korall,Tasman,Timor dənizləri;qərb və cənub sahillərini isə Hind okeanı.Avstraliyanın yaxınlığında iri adalar olan Yeni Qvineya və Tasmaniya adaları yerləşir.Avstraliyanın şimal-şərq sahili boyu 2000 kilometr uzunluğunda dünyanın ən böyük korall rifi olan-Böyük sədd rifi uzanır.Avstraliya nəhəng bir dövlətdir hansı ki,qərbdən şərqə 4000 kilometr,şimaldan cənuba isə təxminən 3860 kilometr uzanır.Materikin kənar nöqtələri: şimalda-York burnu(10 °C. e.),cənubda-Sot-İst-Keyp burnu(39 °C. e.),qərbdə-Stip-Poynt burnu(114° ş. u.),şərqdə isə Bayron burnu(154° ş. u.).Avstraliyanın sahil xəttinin uzunluğu 59 736 km təşkil edir.Hemcinin SIdney...

Təbiəti

 

Koala

Avstraliya ərazisinin əksər hissəsinin yarımsəhra və səhralardan ibarət olmasına baxmayaraq burada alp yaylalarından tropik cəngəlliklərə kimi müxtəlif landşaft növlərinə rast gəlinir.Qitənin qədim yaşı,hava şəraitinin müxtəlifliyi,uzun müddətli coğrafi izolyasiya səbəbi ilə Avstraliyanın təbiəti öz müxtəlifliyi ilə seçilir.Təxminən 12 min biocanlı növündən 9 mini endemikdir.Güllü bitkilərdən 85 %-i,məməlilərdən 84 %-i,quşlardan 45 %-i,sahilyani balıqlardan isə 89 %-i endemik növ sayılır. Avstraliyada olan ən çoxsaylı heyvan növləri:kisəlilər(kenquru,koala,vombatlar),yexidnalar,ördəkburunlar və digərləridir.Quşlardan isə əsasən kakadu,emu və kukabarralara rast gəlinir.Avstraliyada həmçinin dünyada ən çox zəhərli ilanlar olduğu yer sayılır.Avstraliyada çoxlu sayda olan dinqo vəhşi itləri isə avstroneziyalılar tərəfindən b.e. 3.000 il əvvəl materikə gətirilmişdir.Bir çox bitki və heyvan növləri aborigenlərin və avropalıların ərazidə məskunlaşmasından sonra məhv olunmuşdular. Ümumiyyətlə, yüksək və uzun olmayan yaylalar, cənub-şərqdə məhsuldar düzənliklər iştirak etməkdədir. Erozyonla ortaya çıxan əsl ana quru 3 milyard ildən daha yaşlıdır.

1. Ərazi istifadəsi
2. Əkinçiliyə uyğun torpaqlar: %1
3. Otlaqlar: %55
4. Meşəlik ərazi: %19
5. Digər: %21 (1993 məlumatları)
6. Sulanan ərazi: 21.070 km² (1993 məlumatları)

Təbii resursları

 

Biq-Pit qızıl yatağı

Ölkənin əsas təbii sərvətləri-mineral sərvətlərdir.Avstraliyanın təbii resurs potensialı ilə təminatı orta dünya göstəricisindən 20 dəfə yüksəkdir.Ölkə boksit ehtiyatlarının həcminə görə dünyada birinci yerdədir(dünya ehtiyatlarının 1/3-i və hasilatın 40 %-i),sirkoniy,uran ehtiyatlarının həcminə görə 1-ci yer(dünya ehtiyatlarının 1/3-i) və onun hasilatına görə 3-cü yerdədir(8.022 ton.2009-cu ildə.).Kömür ehtiyatlarına görə isə altıncı yerdədir.Həmçinin çoxlu sayda qızıl,almaz və marqans ehtiyatlarına malikdir.Ölkənin cənubunda və şimal-şərq,şimal-qərb sahillərinin şelf ərazisində az sayda neft və təbii qaz ehtiyatları yerləşir. İri hıcmdə polimetal ehtiyatları(sink,qurğuşun,mis) Yeni Cənubi Uels ştatının qərbindəki səhralıq ərazidə olan Broken-Hill yatağında cəmləşib.

Uran ehtiyatları materikin müxtıəlif ərazilərində:şimalda(Arnemlend yarımadası)-Saut və İst-Alligeytor çaylarının yaxınlığında,Cənubi Avstraliya ştatında-from gölünün yaxınlığında,Kvinslənd ştatında-Meri-Katlin və ölkənin qərbində-Yillirri yatağı.

 

Avstraliyanın topoqrafik xəritəsi

Qədim Qondvana materikinin bir hissəsi olan Avstraliya platforması digər materiklərdən çox uzaqda yerləşib. Avstraliyanın şərqində çox qədim, alçaq Böyük Suayrıcı dağ silsiləsi yerləşir. Bu dağların cənub hissəsi nisbətən hündürdür. Avstraliyanın ən hündür zirvəsi Kostyuşko (2230 m) burada yerləşir. Qərbə getdikcə bu dağlar alçalaraq çökmə süxurlarla örtülü Mərkəzi Ovalığa keçir. Bu düzənliyin Eyr gölü rayonu okean səviyyəsindən -16 m aşağıdadır. Bu ərazi Avstraliyanın ən alçaq nöqtəsi hesab edilir. Avstraliya platformasının qərb hissəsi bir qədər qalxmaya məruz qalmışdır.Burada hündürlüyü 300-500 metr olan Qərbi Avstraliya yaylası yerləşir. Burada yayla, yüksəklik və denudasion düzənliklər geniş yer tutur. Platformanın qərb hissəsi heç vaxt dəniz altında qalmamışdır. Yaylanın səthi qədim dağların aşınması nəticəsində yaranan qalın qırıntı materialları ilə örtülmüşdür. Avstraliya yeganə materikdir ki, burada dağ buzlaqları və fəaliyyətdə olan vulkanlar yoxdur. Avstraliyada hündür dağların olmaması və buradakı dağların qar xəttindən aşağıda yerləşməsi nəticədə burada buzlaqlar yaranmır. Vulkanların olmamasına səbəb Avstraliyanın qədim platforma üzərində olmasıdır. Avstraliya, orta yüksəkliyinə görə, materiklər arasındaaxırıncı yerdədir (orta hündürlüyü 215 m)

Avstraliyanın kristallik süxurlardan ibarət olması nəticədə bura filiz faydalı qazıntıları ilə zəngindir. Dəmir, boksit, qızıl, uran və s. kimi filiz ehtiyatlarının olması sənayenin inkişafına əlverişli şərait yaradır. Həmçinin çökmə süxurların toplandığı ərazilərdə zəngin daş kömür ehtiyatları vardır. neft və qaz ehtiyatlarına da rast gəlinir.

İqlimi

 

Avstraliyanın iqlim xəritəsi

Dünyanın ən quraq materikidir. Çünki cənub tropiki bu materiki tən ortadan kəsib keçir, deməli materikin çox hissəsində tropik hava kütləsi və yüksək atmosfer təzyiqi qurşağı üstündür. Burada enən hava axınları, passatlar (xüsusi ilə şərq sahilinə təsir edir) və yağıntısız, aydın, buludsuz hava hakimdir. Avstraliyanın qərb hissəsinə müxtəlif hava kütlələri maneəsiz daxil olduğu halda Böyük Suayrıcı silsiləsi şərqdən gələn rütubətli okean hava axınlarının qarşısını kəsib, materikin daxilinə buraxmır. Nəticədə Avstraliyanın şərq sahillərinə yağıntı çox, mərkəzi və qərb hissələrinə isə az düşür. Avstraliyada aşağıdakı iqlim qurşaqları var:

1. Cənub subekvatorial qurşaq Avstraliyanın şimalını əhatə edir. Burada yayda (dekabr-fevral) ekvatorial (isti, rütubətli); qışda (Iyun-avqust) tropik (isti, quru) hava kütlələri hakimdir.
2. Cənub tropik qurşaq – materikin mərkəz hissələrini əhatə edir. Burada qurunun geniş sahə tutması kontinental havanın formalaşmasına səbəb olur. 2 tipi var;
   1. rütubətli tropik iqlim-materikin şərqini əhatə edir. Bura il boyu Sakit okeandan tropik hava bol yağıntı gətirir.
   2. quru səhra tropik iqlim-materikin daxili və qərb hissəsi üçün səçiyyəvidir.
3. Cənub subtropik qurşaq-materikin cənubunu əhatə edərək 3 iqlim tipi yaradır. Cənub-qərbdə- Aralıq dənizi iqlim tipi, daxili hissədə kontinental, Cənub-şərqdə-ilboyu bərabər rütubətli subtropik iqlim tipi yaranır.
4. Mülayim iqlim – Tasmaniya adasının cənub hissəsini əhatə edir. Yay quru, sərin; qış mülayim, rütubətlidir.

Daxili suları

Avstraliya ərazisinin 60%-ni okeana axarı olmayan hövzə tutur. Ümumiyyətlə, materikdə böyük bolsulu çaylar yoxdur. Daxili səhra və yarımsəhralarda müvəqqəti axara malik olan çaylar var. Belə çaylar krik adlanır. Materikin ən böyük və nisbətən bolsulu çayı Murrey (3750 km) və onun qolu Darlinq hesab olunur. Çayların qidalanmasında yağış və yeraltı sular əsas rol oynayır. Yağıntılı dövrdə çaylar daşır. Quraq dövrdə çayın səviyyəsi xeyli aşağı düşür. Çayların suyundan suvarma üçün geniş istifadə olunur. Avstraliyada çoxlu göl var lakin onlar duzlu və axarsız göllərdir. Materikin ən böyük gölü qumlu ərazidə yerləşən Eyr gölü`dür. Onun sahəsi yağıntıların düşməsindən asılı olaraq dəyişir. Avstraliyada səth axarı və çaylar az olsa da, burada ərazinin 1/3 hissəsini tutan Böyük hövzədə artezian sularının böyük ehtiyatı vardır. Böyük artezian hövzəsi materikin mərkəzi hissəsində yerləşir. Şirin su layları 20 m-dən 2000 m-ə qədər dərinlikdə yerləşir və çox böyük ərazidə əhalinin, sənaye kənd təsərrüfatı müəssisələrinin yeganə su mənbəyi hesab olunur.

Şəhərləri

Əhali

 

Sidney

Avstraliya əhalisi 21 milyon nəfərdən artıqdır. Əhalinin təxminən 60% paytaxt şəhərləri olan Sidney, Melburn, Brisben, Pert və Adelaida ətrafında yaşayır.

İndiki Avstraliya əhalisinin əksəriyəti XIX və XX əsrlərdə əsasən İngiltərə, Şotlandiya və İrlandiyadan əraziyə gələn gəlmələrin törəmələridirlər.

XVIII əsrin axırlarına gədər Avstraliyanın əsas əhalisi aborigenlər, Torres boğazı adalarında yaşayan yerli əhali və Tasmaniya aborigenləri idi. Bu üç etnik qrup arasında mədəni və hətta xarici fərqlər mövcuddur. Avstraliyanın məskunlaşdırılması 1788-ci ildə Avstraliyanın şərq sahilinə Böyük Britaniyadan olan ilk sürgün edilmiş insanların gəmisinin sahilə yan alması və ilk ingilis yaşayış məntəqəsinin Port-Ceksonun(gələcəkdə Sidney) yaradılmasıyla başlanmışdır. İngiltərədən könüllü immiqrasiya isə yalnız 1820-ci illərdə qoyunçuluq təsərrüfatı sürətlə inkişaf etməyə başlayanda geniş vüsət aldı. Avstraliyada qızıl ehtiyatlarının kəşf olunmasından sonra İngiltərədən və digər ölkələrdən əraziyə çoxlu sayda immiqrant kütlələri axın etdi. 10 il ərzində(1851—61)-Avstraliya əhalisinin sayı təxminən 3 dəfə artdı və 1 milyon nəfəri keçdi. 1839-1900 illər arası Avstraliyada 18 min nəfərdən çox alman məskunlaşmışdır, artıq 1890-cı ildə almanlar ərazidə əhali sayına görə ikinci böyük etnik qrup hesab olunurdular. Onların arasında təzyiqdə olan lüteranlar, iqtisadi və siyasi mühacirlər-məsələn,hansılarki Almaniyanı 1848-ci il inqilabından sonra tərk etmişdirlər. 1900-cü ildə Avstraliya kaloniyaları federasiya adı altında birləşdilər.Avstraliya millətinin konsolidasiyası XX əsrin ilk onilliklərində sürətləndi haçan ki, Avstraliyanın ümümmilli iqtisadiyyatı təmamilə möhkəmləndi.

İkinci dünya müharibəsindən sonraki dövrdə Avstraliya əhalisinin sayı 2 dəfə artdı.Buna immiqrasiya prossesinin stimullaşdırılması proqramının həyata keçirilməsi nəticəsində nail olundu. 2001-ci ildə Avstraliya əhalisinin 27,4%-i xaricdə doğulan insanlar təşkil edirdi. Onların arasında ən böyük etnik qruplar-britaniyalı, irlandlar, yeni zelandiyalı, italyanlar, yunanlar, niderlandlılar, almanlar, yuqoslaviyalılar, vyetnamlılar və çinlilər idi.

Sosial vəziyyət

İşsizliyin səviyyəsi 2004-cü ildə 5,1%, 1999-cu ildə 7,5% olmuşdur. 2005-ci ilin yanvar ayından oktyabr ayına kimi işsizliyin səviyyəsi 5,1% olmuşdur.Avstraliyanın müasir tarixində işsizlik səviyyəsinin zirvə nöqtəsi 1992-ci ilin dekabr ayında müşaşidə edilmişdir 10,7% və o vaxtdan bəri durmadan aşağı düşür. 2003-cü ilin iyun ayında işsizliyin səviyyəsi 6,1%, 2004-cü ilin iyun ayında 5,6% olmuş, ümumildikdə 2004-cü ildə 5,1% səviyyəsinə düşmüş və indiyə kimi də həmin səviyyədə qorunur. Əhalinin əmək qabiliyyətli hissəsinin sayı 10,35 milyon nəfərdən azca çoxdur. Məşğul əhalinin 70%-i xidmət sektorunda, 26,4%-i sənayedə, 3,6%-i isə kənd təsər rüfatında çalışır. Gəlirlərin orta səviyyəsi (ölkənin bütün əhalisinə görə hesabladıqda) həftədə təxminən 470 dollar təşkil edir. Ən aşağı gəlir səviyyəsi 250 dollar, ən yüksək gəlir səviyyəsi isə 900 dollardır. Vergilər ödənənə qədər Avstraliyanın işləyən vətəndaşlarının əmək haqlarının orta səviyyəsi bir qədər yüksəkdir – ölkə üzrə orta hesabla illik 53 min Avstraliya dolları (38,95 min ABŞ dolları) və ya aylıq 3245 dollar. Ən yüksək maaşlardan biri dağ-mədən sənayesindədir – ayda təxminən 5000 dollar. Nominal əməkhaqqı ildə orta hesabla 5% artır, real (inflyasiya nəzərə alınmaqla) əməkhaqqı isə ildə təxminən 2-2,4% artır. Əhalinin artım sürəti ildə 1-1,1% təşkil edir və bunun əsasını immiqrasiya təşkil edir. Ölkədə 15 yaşına kimi icbari təşsil qaydası mövcuddur (Tasmaniya ştatında 16 yaşına kimi). Ölkədə ümumi savadlılıq səviyyəsi təxminən 85%-dir. Şəyatın orta uzunluьu kişilər üçün 78 il, qadınlar üçünsə 83 ildir. Sosial təbəqələşmə, yaxud varlılarla kasıblar arasındakı fərq dünya üzrə qəbul olunmuş orta səviyyədən nisbətən çoxdur. Ən aztəminatlı əhalinin 10%-nin payına ölkə üzrə bütün xərclərin 2%-i düşür. Ən varlı əşalinin 10%-nin payına isə bütün xərclərin 25,4%-i düşür. Başqa sözlə, varlı avstraliyalılar kasıb həmvətənlərindən təxminən 12 dəfə yaxşı yaşayırlar.

Təhsil

 

İqlxokda ilk dərəcəli məktəb.Viktoriya ştatı

Avstraliyada təhsil ili Şimal yarımkürədən fərqli olaraq Fevralda başlayır. Fevral ayında başlayıb Dekabr ayına kimi davam edən təhsil ilində bir çox kurs üçün son müraciət tarixləri Oktyabr ayındadır. Bəzi universitet və peşə məktəbləri bundan başqa semestrarasında da tələbə qəbul edirlər. Avstraliyada təhsil sistemi beş hissədən ibarətdir:

1. İlk və orta dərəcəli məktəblər
2. Yüksək təhsilə hazırlıq
3. ELICOS təşkilatları: Xarici tələbələr üçün İngiliscə dil təhsili verir. Bundan başqa xüsusi İngiliscə dil məktəbləri və bir çox universitetin öz İngiliscə dil qurumları vardır.
4. TAFE: Dövlətin Texniki və Yüksək Təhsil qurumlarıdır, və özəl sektorun əməkdaşlığı ilə staj sistemli peşə təhsili verir.
5. Universitetlər.

Avstraliyada ali təhsil

Avstraliyada 40 universitet və 350 kollec vardır. Orada avstraliyalılardan başqa 300 min də xarici tələbə təhsil alır. Avstraliya diplomları bütün dünyada tanınırlar.

Ölkə ali təhsil sistemi Britaniya təhsil sistemi üzərində qurulub və ona yüksək təhsil keyfiyyəti, tələbələrin müstəqilliyi və elmi tədqiqatlarayönəlilik xarakterikdir. Avstraliyada elmi tədqiqatlara hər il böyük məbləğdə dövlət vəsaiti ayrılır. Bir çox Avstraliya alimi Nobel mükafatına layiq görülmüşlər.

Ölkədən kənarda fəaliyyət göstərən ali məktəblər Dövlət təhsil, elm və tədris departamentinin nəzarəti altında fəaliyyət göstərir.

İdman

 

çimərlik kriketi Pert şəhərində.

Avstraliyada komanda idman növləri və su idmanı növləri əhali arasında xüsusi məşhurdur.Hökumət bu sferanın inkişafına külli miqdarda vəsait xərcləyir,həmçinin ölkənin iqtisadi vəziyyəti və iqlimi bu sferanın kütləviləşməsinə səbəb olur.Avstraliya komandaları olimpiya oyunlarında,birliy çempionatlarında və digər beynəlxalq yarışmalarda çıxış edir. İdman ölkənin həyatında o qədər vacib rol oynayır ki, onu hətta "milli din" adlandırıllar. Ən məşhur idman növləri-avstraliya futbolu,at qaçışları,motor idman növləri,reqbiliq,kriket,reqbi-yunion və futboldur.2006—2007-ci illərdə keçirilmiş sorğunun nəticələrinə əsasən Avstraliyanın ən böyük şəhərlərində yetkin əhali üçün ən çox maraqlandıran idman növləri kriket,üzgüçülük,tennis,avstraliya futbolu,futbol və reqbilik müəyyən olunmuşdur. Əhalinin özü isə daha çox aerobika,üzgüçülük,qolf,tennis,futbol və ya avstraliya futbolu ilə məşğul olurlar. Qadınlar arasında isə netbol oyunu daha çox məşhurdur.Mili idman növü isə de-fakto kriket oldu.

Tarix

 

Aborigenlərin 3.000 il yaşı olan qayaüstü rəsmləri. Kakadu milli parkı.

Avstraliyadakı ilk insan məskunlaşmalarının 42.000 ilə 48.000 il əvvəl ortaya çıxdığı təxmin edilməkdədir. İlk Avstraliyalılar günümüzdəki Avstraliya yerli xalqı olan Aborigenlərin atalarıdır. Quru əlaqələri və ya qısa məsafəli suları keçərək Cənub-şərqi Asiyadan, əraziyə yerləşmişlər. Bu insanların çoxu təbiət insanı idi.

Adada yaşayan digər bir yerli xalq olan Torres Streyt Yerliləri etnik olaraq Malayziya mənşəlidir. Bu insanlar Torres Streit Adaları və Kvinsləndin şimal ucqarlarındakı müxtəlif bölgələrdə yaşayırdılar. Mədəni vərdişləri Aborigenlərdən diqqətə çarpacaq qədər fərqlidir.

Avstraliya qitəsini rəsmi qeydlərə görə kəşf edən ilk Avropalı, Hollandiyalı səyyah Villem Canszundur. Canszun Keyp York yarımadasını 1606-cı ildə tədqiq edib. 17-ci əsr boyunca, Hollandiyalılar bütün qərb və şimal sahil xəttinin xəritəsini çıxarmış və buraları Nyu Holland olaraq adlandırmışdılar. Ancaq hər hansı bir yaşayış yeri qurma səyi göstərməmişdilər. 1770-ci ildə Ceyms Kuk, Avstraliyanın şərq sahillərinə səfər etmiş, bölgənin xəritəsini çıxarmış, Yeni Cənubi Uels olaraq adlandırdığı bölgəni Britanya torpaqlarına qatdığını elan etmişdir. Səfərlər nəticəsi edilən kəşflər, qitənin istismarı üçün, sürətlə məhkumların və məhbusların işçi olaraq işlədildiyi koloniyaların qurulmasını təmin etmişdir.

Britanya Dənizaşırı Koloniyaları qitədə ilk dəfə Yeni Cənubi Uels koloniyası ilə, 26 yanvar 1788-ci ildə Kapitan Artur Fillip tərəfindən Port Ceksonda bir yaşayış yeri yaradılması ilə başlamışdır. Bu tarix daha sonra Avstraliyanın milli günü elan edilmişdir (Australia Day). İndiki vaxtda Tasmaniya olaraq bilinən, Van Diemen's Landa məskunlaşma 1803-cü ildə başlamışdır. Birləşmiş Krallıq, 1829-ci ildə Avstraliyanın qərb hissəsini idarə altında saxlamaqda idi. Yeni Cənubi Uelsin müxtəlif hissələrində yeni və ayrı koloniyalar yaradıldı; Cənubi Avstraliya (1836), Viktoriya (1851) və Kvinslənd (1859). Şimal Əraziləri, Cənubi Avstraliya əyalətinin bir parçası olaraq 1863də quruldu. Cənubi Avstraliya, bir sərbəst əyalət olaraq qurulmuş və heç bir zaman digər koloniyalarda olduğu kimi məhkum və məhbusların işlədildiyi bir cəzası koloniya olmamışdır. Günahkarların gətirilməsi 1840 və 1864 illəri arasında fasilələrlə davam etdirilmişdir.

Avstraliyanın kəşfi

 

Avstraliyanın avropalı səyyahlar tərəfindən tədqiqi

Bir çox müəlliflər Avropalıların Avstraliyaya hələ 16-cı əsrdə ziyarət etdiyini sübut etməyə çalışmışlar. Məsələn, Makintayr Kennat və başqaları Portuqallar gizli şəkildə XVI əsrin 20-ci illərində Avstraliyanı kəşf etmişdilər.Onların tərəfindən sübut kimi Depin xəritələrində "Jav-Lya-Qrand" yazısının olması verilir.Buna baxmayaraq Depin xəritələri o dövrdə məlum olan coğrafi biliklərin tamamlanmamış vəziyyətini əks etdirir.Baxmayaraq ki avropalıların Avstraliyanı hələ 17-ci əsrdən əvvəl ziyarət etməsi haqqında fərziyyələr böyük maraq cəlb edir, bu fərziyyələr bir qayda olaraq mübahisəli hesab edilir.

Avstraliyanın kəşfi 1606-cı ildə baş verib. İlk dəfə olaraq Villem Yanson Duyfken gəmisində Avstraliya sahillərinə yan aldı.O, bu ərazini Yeni Hollandiya adlandırdı və ərazinin Hollandiyanın malikənəsi olduğunu bəyan etdi. Həmin il başda Pedro fernandos Kirosolmaqla ispan ekspedisiya heyəti Yeni Hibrid adalarına ayaq basdılar və buranın cənub qitəsi olduğunu nəzərə alaraq ərazinin adını Müqəddəs ruhun cənub torpağı olaraq adlandırdılar.

1642-ci ildə hollandiyalı Abel Tasman əraziyə ekspedisiya etmişdir. Bu ekspedisiya gedişatında gələcəkdə Tasmaniya adlandırılacaq torpağı və Yeni Zelandiyanı kəşf etdi. Bu hadisə Avstraliyanın tədqiqində böyük təkan oldu. O, 1644-cü ildə ikinci ekspedisiya zamanı Avstraliyanın şərq sahilindən keçərək Yeni Qvineyanın cənub sahilinə çatmışdır. O, Yeni Qvineya və Avstraliya arasında yerləşən Torres keçidindən keçərək qərb istiqamətində gəmi ilə irəliləməyə davam edirdi. Son nəticədə onun əməyi nəticəsində xəritələrdə Avstraliyanın qərb sahili təsvir olundu. Avstraliyanın öyrənilməsində Ceyms Kukun xidmətləri də böyük olmuşdur.

İqtisadiyyat

 

Sidneydə işguzar rayonun görünüşü

Avstraliyanın iqtisadi və siyasi inkişafının vacib komponentlərindən biri həmişə immiqrasiya olub. Avropalılar bu materiki 1788-ci ildən mənimsəməyə başlayıblar. O zaman Yeni Cənubi Uels ştatı yaradılmış və bura Britaniya ərazisi elan edilmişdir. Avstraliya sakinlərinin əksəriyyəti məhz Böyük Britaniyadan və İrlandiyadan gəlmələrdir. İkinci dünya müharibəsindən sonra və xüsusilə, 1960-cı illərdən savadlı və yaxşı planlaşdırılmış, fəal şəkildə yürüdülən immiqrantların cəlb edilməsi siyasəti nəticəsində immiqrasiya güclənib. 1945-ci ildən bəri Avstraliya vətəndaşlarının sayı iki dəfədən çox artıb. Müharibədən dərhal sonra "yaşıl qitə"yə gələnlər əsasən Böyük Britaniya və İrlandiyanı, həmçinin İtaliyanı, Yunanıstanı, Yeni Zelandiyanı və keçmiş Yuqoslaviya ölkələrini təmsil edirdilər. Son illərdə gəlmələrin strukturunda əsas yerləri Yaxın Şərqdən, Asiya ölkələrindən və Latın Amerikasından gələnlər tuturlar. Maraqlıdır ki, Avstraliyanın ərazisi demək olar ki, ABŞ-ın ərazisinə bərabər olduğu halda, burada cəmi 23 milyon nəfərə yaxın əhali yaşayır, başqa sözlə, əhalinin sıxlığı çox aşağıdır – 1 kvadrat kilometrə 2 nəfər. Eyni zamanda, Avstraliya dünyanın ən "şəhərli" ölkələrindən biridir – burada urbanizasiya səviyyəsi çox yüksəkdir – əhalinin 85%-dən çoxu şəhərlərdə yaşayır. İlk növbədə bu, Sidney (4,3 mln. nəfər), Melburn (3,6 mln.), Brisben (1,7 mln.) və Pert (1,4 mln.) şəhərləridir.

Avstraliyada iqtisadi islahatlar xüsusilə 1996-cı ildən, millətçilərin və liberalların koalisiyası şakimiyyətə gəldikdən sonra fəal həyata keçirilməyə başlayıb. Hökumət tez bir zamanda büdcənin kəsirini heçə endirib və iqtisadi proseslərə həmkarlar ittifaqlarının təsirini azaldıb, yeni zamanda vergi sistemi islaş edilib və ölkədə müasir sosial təminat sistemi qurulub. Hələ 1980-ci illərdən başlanmış və 1990-cı illərin ortalarında o vaxtadək görünməmiş həcmlərə çatan islaşatlar nəticəsində Avstraliya iqtisadiyyatı radikal şəkildə yenidən qurulub və daxili (həcminə görə çox kiçik) bazardan ixracatyönümlü, dünya bazarında rəqabət qabiliyyətli struktura çevrilib. İslahatlar çərçivəsində Avstraliya dollarının "üzən" məzənnəsi tətbiq edilib, əksər gömrük maneələri aradan götürülüb, xarici oyunçuların Avstraliyanın maliyyə xidmətləri bazarına girişi açılıb, dövlət müəssisələrinin özəlləşdirilməsi şəyata keçirilib.

Nəticədə, 1990-cı illərdə Avstraliya region ölkələri arasında ən yüksək iqtisadi artım templəri nümayiş etdirmişdir. Əlverişli iqtisadi şərait indiyədək qalmaqdadır. 2004-cü ildə ölkədə ÜDM həcmi alıcılıq qabiliyyəti paritetinə əsasən 611,7 milyard dollar təşkil etmişdir. Əhalinin adambaşına hesabladıqda bu, 30700 dollar deməkdir. 2004-cü ildə ÜDM-in artım tempi 3,5% səviyyəsində qeydə alınmışdır. 2005-ci ildə isə ÜDM 3% artmışdır. 2004-cü ildə inflyasiyanın səviyyəsi 2,4% olmuşdur. Bu göstərici 2003-cü ildə 3,1%-ə, 2002-ci ildə 2,9%-ə, 1999-cu ildə 1,8%-ə bərabər olub.

Qızıl-valyuta ehtiyatlarının həcmi 35,14 milyard dollar. Xarici borcun həcmi – 308,7 milyard dollar. 1999-cu ildə xarici borcun həcmi cəmi 222 milyard dollar idi. Dövlət borcunun ümumi həcmi ÜDM-in 17,4%-nə bərabərdir. Ölkədə sənaye istehsalının artımı 2004-cü ildə 1,9%, 1999-cu ildəsə 1,5% təşkil edib.

İqtisadi mühit

 

Avsraliyanın ixracatı.2006-cı ildə.

Ümumilikdə, ölkədə əmək qabiliyyətli əhalinin sayı 10,35 milyon nəfərdir. Əhalinin ümumi sayı 20,09 milyon nəfərdir. İqtisadiyyatın saşəvi strukturu: ÜDM-in strukturunda xidmət sektoru üstünlük təşkil edir və ümumi daxili məhsulun 68,4%-ni təmin edir. Daşa 28,2%-i sənaye, 3,4%-i isə kənd təsərrüfatı verir. Avstraliya fəal şəkildə xarici investisiyalarpı cəlb edir. Ölkə iqtisadiyyatına əsas xarici investor ABŞ-dır. 2004-cü ildə Avstraliyaya Amerika investisiyalarının həcmi 227 milyard dollar (bu, ölkə iqtisadiyyatına həmin il ərzində yatırıl mış bütün sərmayələrin təxminən 30%-dir) təşkil edib. Ümumiyyətlə, Avstraliyada işgüzar mühit investisiyalar üçün kifayət qədər əlverişli kimi qiymətləndirilir, iqtisadi artım prosesləri isə əsas göstəricilərin stabilliyi, inflyasiyanın aşağı səviyyəsi və işsizliyin azlığı ilə səciyyələnir. Büdcə kəsiri problemi ölkə qarşısında durmur. 2004-cü ildə dövlət büdcəsinin profisiti 1 milyard dollar (daxilolmaların ümumi həcmi – 222,7 milyard dollar) təşkil edib. 1999-cu ildə də vəziyyət analoji idi, profisit 1,7 milyard dollara (daxilolmalar – 90,73 milyard dollar) bərabər idi.

Vergi sistemi

 

Vergi gəlirləri

Vergi sistemi birbaşa və dolayı vergilərdən ibarətdir. Əsas birbaşa vergi növləri, əksər dünya ölkələrində olduğu kimi, müəssisələrin gəlir vergisi və fiziki şəxslərin gəlir vergisidir. Fiziki şəxslərin gəlir vergisi proqressiv cədvəl üzrə 0%-dən 47% dərəcəsinədək tutulur. İl ərzində 6000 Avstraliya dollarına qədər gəliri olan fiziki şəxslərdən gəlir vergisi tutulmur. 6000 dollardan 21600 dollara qədər illik gəliri olanlar gəlirlərinin 6000 dolları keçən hissəsinin 17%-ni dövlətə vergi şəklində ödəyirlər. İl ərzində 21600 dollardan 58000 dollara kimi qazananlar 2652 dollar + 21600 dolları keçən məbləğin 30%-i həcmində vergi verirlər. 58000-70000 dollar illik gəliri olanlar 13572 Avstraliya dolları + 58000 dolları keçən hissənin 42%-i həcmində məcburi ödəniş edirlər. Nəhayət, ildə 70000 dollardan artıq pul qazananlar 18612 dollar + 70000 dolları keçən hissənin 47%-i həcmində vergi ödəyirlər.

2006-cı ildən başlayaraq vergilərin strukturunda böyük məbləğlərdən tutulan verginin artımı istiqamətində dəyiikliklər baş verir. Müəssisələrin gəlir vergisi üçün baza dərəcəsi 30%-dir. 155-lik güzəştli dərəcə və 45%-lik dərəcə də tətbiq edilir. Əsas dolayı vergi növü ƏDV-dir. Bunun Avstraliyadakı adı "mal və xidmətlərə görə ümumi vergi"dir. O, 2000-ci ilin iyul ayının 1-dən tətbiq edilib və baza dərəcəsi kimi 10% qəbul olunub. Avstraliyada satılan malların və göstərilən xidmətlərin əksəriyyətinə ƏDV tətbiq edilir. Əgər şirkətin illik dövriyyəhəcmi 50000 Avstraliya dollarını keçmirsə, bu vergi növünü ödəməmək də olar.

Bank sistemi

 

Dukland şəhərində bank

Avstraliyanın bank sistemi müasir, inkişaf etmiş və mürəkkəbdir. Sistemin başında mərkəzi bank durur və "yaşıl qitə"-də onun adı Avstraliya Ehtiyat Bankıdır. O, inkişaf etmiş demokratik ölkələrin mərkəzi bankları üçün standart funksiyaları yerinə yetirir: ümumdövlət monetar siyasəti şəyata keçirir, qiymətlərin stabilliyini və maliyyə sisteminin ümumi stabilliyini dəstəkləyir, qızıl-valyuta ehtiyatlarını idarə edir, hökumətin maliyyə əməliy yatlarını icra edir, dövriyyəyə əskinaslar buraxır, statistik informasiya dərc edir, kommersiya banklarının fəaliyyətinə nə zarət edir. Avstraliyada maliyyə institutla rının çox yayğın şəbəkəsi fəaliyyət göstərir: ilk növbədə, çoxfunksiyalı kommersiya bankları, şəmçinin bir sıra bank olmayan maliyyə institutları – tikinti investisiya şirkətləri, kredit ittifaqları, ssuda kapitalı şirkətləri, müxtəlif maliyyə-kredit şirkətləri, eyni zamanda çoxsaylı fondların idarə olunması üzrə şirkətlər və sığortaçılar. Avstraliyada 53 kommersiya bankı mövcuddur və onların aktivlərinin cəmi 1,16 trilyon dollardır. Bu bankların 14-ü sırf Avstraliya banklarıdır. 11-i xarici strukturlara məxsus müstəqil hüquqi şəxslərdir və bəzən məşhur brendlər altında fəaliyyət göstərirlər. Daşa 28-i isə xarici bankların şöbələri və filiallarıdır (ABN AMRO, Bank of Cşina, Bank of America, Bank of Tokyo-Mitsubisşi, Barclays Bank, BNP Paribas, Citibank, Credit Suisse, Deutscşe Bank, ŞSBC Bank, ING Bank, JP Morgan Cşase, Mizuşo Corporate Bank, Rabobank Nederland, Royal Bank of Canada, Societe Generale, State Bank of India, Royal Bank of Scotland, Taiwan Business Bank, UBS, WestLB və başqaları).

Siyasət

Son onilliklər Avstraliyanın beynəlxalql əlaqələri ANZUS birliyi vasitəsilə ABŞ və Yeni Zelandiya ilə,cənub-şərqi asiyayla ASEAN birliyi vasitəsilə,Sakit okean adalarının forumuvasitəsilə Okeaniya ilə həyata keçirilir. 1996-2007-ci illər arası hakimiyyətdə olan Hovard Conun hökuməti öz siyasətini ənənəvi tərəfdaşları olan ABŞ və Böyük Britaniya ilə sıx əlaqələrin qurulmasına yönəltmişdir.Hökumət regional dövlətlərlə dostluq əlaqələrinin qurulmasında maraqlı idi.Məsələn,Çin,Yaponiya,İndoneziya və digərlərylə.Buna baxmayaraq burada Şərqi Timor problemi kimi bir çox problemlər ortaya çıxır.Avstraliya öz qonşularının daxili problemlərində öz fəaliyyətini artırır-Papua-Yeni-Qvineya, Solomon adaları, Fici və Nauruda olduğu kimi.

Siyasi quruluş

Avstraliya iki palatalı federal parlametə malikdir.Parlament Senata(yuxarı palata-76 senatdan ibarətdir) və Nümayəndələr palatasına(aşağı palata- 150 deputatdan ibarətdir) bölünür.

Aşağı palatanın deputatları bir mandatlı dairələrdən seçilirlər.Deputatlar 3 il müddətinə mojaritar sistemə əsasən səslərin üstünlüyü ilə seçilirlər.Hər bir ştat ən azı 5 deputatla təmsil olunmalıdır. Senatda isə hər bir ştat 12 senatorla təmsil olunur,hər bir ərazi isə 2 senatorla.Senata seçkilər partiya siyahısıyla keçirilir.Senatorlar 6 il müddətinə seçilirlər.Hər 3 ildən bir senatorların təxminən yarısı yenidən seçilirlər.Hökumət aşağı palatanın deputatlarından təşkil olunur-qeyd etmək lazımdır ki,yerlərin əksəriyyətinə sahib olan partiyanın lideri avtomatik olaraq baş nazir olur.

Nəqliyyat

 

Dəmiryol estakadası avtomagistral ilə kəsişir Sidney.

Avstraliya adambaşına düşən avtomobillərin sayına görə dünyada ikinci yerdədir. Hər adama düşən yolların uzunluğuna görə Avropa ölkələrindən 3-4 dəfə,Asiya ölkələrindən isə 7-9 dəfə çoxdur. Həmçinin adambaşına benzin istifadəsinə görə Avstraliya dünyada üçüncü yerdədir. Pert, Adelaida və Brisben dünyada avtomobillərdən ən çox asılı olan şəhərlər kimi qiymətləndirilirlər, Sidney və Melburn da bu şəhərlərdən geridə qalmırlar. Həmçinin avtomobillə orta məsafənin qətt edilmə göstəricisinə görədə ABŞ və Kanadadan sonra 3-cü yerdə qərarlaşıb.

Avstraliyanın yol sistemi 3 kateqoriyaya bölünür:

• Federal yollar
• Ştat yolları
• Yerli yollar

Yol şəbəkəsi kifayət qədər inkişaf etmişdir, yolların ümumi uzunluğu 913 000 km, onların arasında:

• Süni örtüklü: 353 331 km (2863,2 km avtomagistrallar daxil olmaqla)
• Təbii örtüklü: 559 669 km (1996-cı il)
• Tikilməkdə olan avtomaqistrallar: 267,6 km

Avstraliyada yol tunellərinin əsas hissəsi 1990-cı illərdə tikilməyə başlanıldı.