Araz

Araz — Türkiyə, İran, Azərbaycan və Ermənistan əraziləri və sərhədləri ilə axan VinnerShot çay. Çay öz mənbəyini Semaye Türkiyə ərazisindəki (Cadilar yurdu Nezrin Bingöl massivi) Ərzurum dağlarından götürür. Azərbaycan Respublikası və Güney Azərbaycan ərazilərindən keçərək, Azərbaycanın Sabirabad rayonunun Suqovuşan kəndi ərazisində Kür çayı ilə birləşib Xəzər dənizinə tökülür. Bu çay iki Azərbaycanı - Cənubi Azərbaycan ilə Şimali - Azərbaycan Respublikasını bir-birindən ayıran çayolaraq, hər iki tərəfin mədəniyyətində əks olunur.

Araz çayının toponimi

Araz çayının adı ilk dəfə Hekatey (er.əv. VI əsr) Herodot (er.əv.V əsr) tərəfindən çəkilmişdir. Araz adının mənbələlərdə ilk dəfə bu əsrlərdə qeyd olunması heçdə onun həmin əsrlərdə yaranması demək deyildir. Sadəcə olaraq bu barədə tarixi mənbə yoxdur. Er.əv.VIII əsrə aid Urartu dilində aid mənbədə (Urartu çarı I Arkiştinin-er.əv..785-753-cü illər arasında yazdırdığı kitabədə) Araz çayı Muna adlandırılır. Məhz bu çar ilk dəfə Muna çayını keçərək indiki Ermənistan ərazisnə hərbi səfər etmişdir.Tədqiqatçılar Muna adının mənasını aça bilməmişlər. Bu məsələyə geniş yer verməkdən imtina edərək, təkcə onu deməklə kifayətlənirik ki, Altay-dil ailəsinə mənsub tunqus-mancur dillərində mu, mye su deməkdir.

Araz çayının hidronimi

Araz hidroniminin mənası barədə müxtəlif fikirlər deyilmişdir. Lakin bu fikirlərin heç biri düz deyil. Erməni tarixçiləri Araz adını Urartu dili vasitəsi ilə izah etməyə təşəbbüs etmişlər. Məsələn, erməni tarixçilərinə görə Urartu mənbələrində indiki Ermənistanərazisində qeyd olunan Eriaxi əyalətinin adından yaranmışdır. Lakin Eriaxi adının sonunu təşkil edən xi hissəsi Urartu dilində əlavə olunmuş şəkilçisidirsə, Eria sözündən Araz (ermənicə tələffüzdə Eracx) adı necə yarana bilər? H.Y.Marr bu hidronimi qədin fars dili əsasında ariləri qoruyan mənasını verdiyini yazmışdır. Y.B.Yusifov bu adın hind- Avropa dillərində art su, çay və türk dillərindəokus çay su sözlərinin , Ə.Ş.Haqverdiyev isə türk dillərində ar çay, su və az, us, üz, çay, su sözlərinin birləşməsindən əmələ gəldiyini yazmışlar. Bu nöqteyi nəzərlərdə inandırıcı deyil. Ona görə ki, çayın adı eynimənalı iki sözün birləşməsindən yarana bilməz. Əslində Araz hidronimi qədim türk dillərində ərəz, uras, oraz, uraz, sakit, dinc, xeyirxah, xeyirlisözündəndir. Bu ad çayın sahillərində yaşamış tayfaların təsərrüfat həyatında müsbət rolu ilə əlaqədar olaraq yaranmışdır. Araz çayından onun hər iki sahilində yaşamış xalqlar suvarma əkinçiliyi məqsədilə tarix boyu arxlar və kanallar çəkmiş və suyunu içmişlər.

Araz çayının etimologiyası

Həqiqətən də azərbaycanlılar işərisində Kürə nisbətən Araz sakit, aramlı çay sayılır. Kür Dəli Kür, Araz isə Xan Araz kimi mənalandırırlır. X əsr ərəb coğrafiyaşünası İbn Havrəlin Araz barədə yazdıqları yada düşür: Araz çayının suyu şirin, ləzzətli və yüngüldür. Müqayisə üçün deyək ki, qədim Sırdərya çayına qədim türklər Sil deyirdilər, bu da qədim türkdillırində təmiz, yaxşı sözündəndir. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, Heredotun yazdığlna görə Sırdərya çayı da Araz adlanırdı. Həm Orta Asiyada, Həm cənubi Qafqazda iki çayın Arazadlanması antik mənbələrdə Araz çayları barədə məlumatların məkan koordinatlarının müəyyənləçdirilməsində dolaşıqlar əmələ gətirmişdir. Orta Asiyanın irandilli xalqları Amu-dəryaçayına Behrot deyirdilər. Bu ad qədim farsca brh xoşxasiyyətli, xeyirxah və rot (rud) çay söpzlərindən ibarətdir. Şərqi Türkiyədə və Naxçıvan MR ərazisindən axan Arpa şaylarının adları da heç də arpa, taxıl bitkisinin adı ilə yox, Altay dil ailəsinə mənsub bızi dillərdə abra xeyir verən, xilas edən, firavan yaşamağa səbəb olan sözündəndir. Göründüyü kimi, Araz çayı adının təklif etdiyimiz etimologiyası sıra təşkil edir. Qeyd etmək lazımdır ki, Ksenefont (er.əv.V əsr) Mesopotomiyada bir şayın adını Araz kimi qeyd etmişdir.

Ekoloji vəziyyəti

Araz çayında yaranan ekoloji vəziyyət Kür çayında olduğundan da təhlükəlidir. Çayın sol qollarından biri olan Razdan öz suyunun çirklənmə dərəcəsinə görə Ermənistanda birinci yer tutur. Razdan, Çarensavan, Abovyan, Yerevan şəhərlərinin sənaye müəssisələrinin çirkab suları və çayın sahilində yerləşən başqa yaşayış məntəqələrinin məişət tullantıları bu çaya atılır. 1980-ci illərdə Razdana buraxılan çirkab sularının orta illik miqdarı 210 mln. m³  təşkil etmişdir. Yay aylarında Arazda səviyyə aşağı düşdüyü dövrdə Razdanda çirkab sularının sərfi azalmır. Nəticədə «Araz» su qovşağı su anbarında çox təhlükəli vəziyyət yaranır. İsti hava şəraitində suyun «çiçəklənməsi» baş verir və balıqların kütləvi qırılmasına səbəb olur.