Albaniya

Albaniya (alb. Shqipëria), rəsmi adı Albaniya Respublikası (alb. Republika e Shqipërisë) — Balkan yarımadasının cənub-qərbində, Adriatik dənizinin sahillərində yerləşən ölkə. Qonşuları şimalda Monteneqro, şimal-şərqində Kosova, şərqində Serbiya və Makedoniya Respublikası və cənub-şərqdə Yunanıstandır. Ölkənin qərbdə Adriatik dənizinə, cənub-qərbdə İon dənizinə çıxışı vardır. Sahəsi 28,7 min kv.metrdir. Sahəsinə görə dünya ölkələri arasında 139-cü yerdə durur. Albaniya NATO-nun (2009), Qaradəniz İqtisadi Əməkdaşlıqvə İslam Konfransı Təşkilatına üzvdür.

Adın etimologiyası

Albanlar öz ölkələrini "Şipri", yəni "Qartallar diyarı", yerli sakinləri isə "Şiptar" adlandırırlar. Albaniya özü isə illiriya sözü olub "olba" - "kənd" deməkdir.

Tarix

Bir neçə dəfə Bizans İmperatorluğu və Bolqarlar arasında əl dəyişdirən ölkə, 1272-ci ildə I Carlo tərəfindən işğal edildi. Osmanlılar 1514-1517-ci ildə Albaniyası Venedikliler deyil qəti olaraq götürdülər. İskəndər Bəy deyilən Yorgi Kostriota 1443-1468-ci illərdə Osmanlı hakimiyyətinə qarşı baş verən üsyanı idarə etmişdir. Albaniyada islamlaşma müddəti XVI əsrin ortalarına qədər sürmüşdür.

Albanlar 28 noyabr 1912-ci ildə Avlonya (Vlora)da müstəqilliklərini elan etmişlər. İsmayıl Kamal Vlora ilk hökumətin başçısı olmuşdur. Serblərin şimal Albaniya torpaqlarında irəliləməsi Avstriya-Macarıstan imperatorluğunu, Yunanıstanın Vlora daxil cənub Albaniyası işğal etmək istəməsi də İtaliyanı narahat etmişdir. Qarşıdurmanın Avropanın bütününü içinə götürəcək bir döyüşə çevrilməsini önləmək istəyən İngilislərin çağırışıyla, Londonda Balkan ölkələrinin də qatıldığı bir yığıncaq təşkil edilmişdir. Nəticədə dekabr 1912-ci ildə Albaniyanın müstəqilliyi tanınmışdır. Ancaq, Albanların əksəriyyəti meydana gətirdiyi Kosova, Serbiyaya buraxılmışdır. Yunanıstansərhədi isə 1913-cü ildə beynəlxalq bir komissiya tərəfindən təyin olunmuşdur. İyun 1924-cü ildə çıxan qiyam ilə ölkəni tərk etmək məcburiyyətində qalan Baş nazir Zogo 6 ay sonra Yuqoslaviyanın dəstəyi ilə geri dönərək, bir diktə rejimi qurmuş, əvvəl Respublika başçısı (1925-1928) sonra isə, Kral (1928-1939) olmuşdur.

1939-1943-ci illərdə İtalyanlar, 1943-1944-ci illərdə Almanlar tərəfindən işğal edilən Albaniya, 1941-ci ildə qurulan Albaniya Kommunist Partiyasının səyləriylə xilas oldu. Ənvər Hoca və Məmməd Şehunun rəhbərliyindəki ölkə 1946da Xalq Respublikası oldu və sosialist inqilaba yönəlmişdir.

Əkinçiliyin kollektivizasyonu 1959-ci ildə az qala tamamlanmışdır. 1965-1970-ci illəri isə "İdeoloji İnqilab" ilə keçmişdir. Sırasıyla Yuqoslaviya (1948), Sovetlər Birliyi (1961) və Çinlə (1978) bağlarını qoparan Albaniya xarici dünyadan hamısıyla təcrid bir ölkə halına gəlmiş, Ənvər Hoca ölümündən sonra yerinə Ramız Əliyə keçmişdir. (1985)

Çox partiyalı nizama keçmə hazırlıqları 1990-cı ildə sürətlənmiş və 7 Aprel 1991-ci ildə edilən ilk seçkiləri qazanan Əmək Partiyası Hökuməti, İyunda partlayan ümumi tətil sonunda istefa vermək məcburiyyətində qalmışdır. Əmək Partiyası daha sonra adını Sosialist Partiyaya çevirmişdir. Bir koalisiya hökuməti quruldusa da uzun ömürlü olmamış, mart 1992-ci ildə edilən ümumi seçkiləri Sali Berişa rəhbərliyindəki Demokratik Partiya qazanmışdır.

Aprel 1992-ci ildə Ramız Əliyə istefa vermiş və yerinə 9 Aprel 1992də Dövlət Başçısı seçilən Berişa gəlmişdir. 24 İyul 1997 ‘deyil etibarən Dövlət Başçılığı vəzifəsini Rəcəb Meydanı icra etmişdir. Bu vəzifəsi 24 İyul 2002-ci ildə seçkisində Alfred Moisiu götürmüşdür.

Fiziki-coğrafi xarakteristika

Albaniya 28,750 kvadrat kilometr sahəyə sahib bir ölkədir. Qonşuları şimalda 287 kilometr ilə Serbiya və Monteneqro, şimal və şərqdə 151 kilometr ilə Makedoniya Respublikası, cənub və cənub-şərqdə 282 kilometr ilə Yunanıstan dır. Adriatik dənizi və İon dənizi nə sahili olan ölkənin 362 kilometr sahili vardır. İtaliya dan 100 kilometrlik Otranto Boğazı ilə ayrılar.

Ən hündür nöqtəsi Korab dağıdır (2753 m). Ölkənin sahilətrafı ərazisi Aralıq dənizi iqlimi şərqə tərəf getdikcə kontinental iqlimlə əvəz olunur. Orta temperatur Yanvar ayında -8-9 °C, iyul ayında isə +24-25 °C təşkil edir.

Albaniyanın ən böyük çayı olan Drin ölkənin şimal əraziləri ilə axır. Bundan başqa Albaniyanın Mati, Şkumbini, Vyosa və Semani kimi çayları da var. Balkan yarımadasının üç ən böyük gölü hissəvi olaraq Albaniyada yerləşir. Üçdə bir hissəsi Albaniyanın ərazisinə düşən və ölkənin ərazisinə düşən hissəsinin sahil xətti boyu uzunluğu 57 km. olan Skadar gölü şimalda – Monteneqro ilə sərhəddə yerləşir. Albaniya ilə Makedoniyanın arasında bölünmüş Oxrid gölü 289 m. dərinliyə malikdir. Zəngin flora və faunası olduğu üçün göl YUNESKOtərəfindən qorunur. Prespa gölü ölkənin cənubunda yerləşir və üç ölkəyə: Albaniya, Makedoniya Respublikası və Yunanıstana məxsusdur.

Ölkənin florasında 3000-dən çox bitki növü var. Sahil ətrafı ərazilər cəngəllik və kolluqlarla örtülmüşdür. Albaniyanın üçdə bir hissəsi (əsasən dağlıq əraziləri) meşəliklərlə zəngindir. Meşələrində Qonur ayılar, canavarlar, çaqqallar, vaşaq və meşə pişikləri, çöl donuzları, cüyür və marallar var. Sahilətrafı rayonlarda çoxlu miqdarda su quşları var.

İnzibati ərazi bölgüsü

36 reti (rayon), 12 dairə (qark): Bərat, Blyora, Girokastra, Dibra, Durres, Korça, Kukes, Leja, Tirana, Fiyeri, Şkoder, Elbasan.

Şəhərləri

İqtisadiyyat

ÜDM həcmi 2005-ci ildə 6,9 milyard avro təşkil edib. Bu isə əhalinin hər nəfərinə 1,9 min avro deməkdir. Albaniya, sənayecə inkişaf etməmiş, aqrar ölkədir.

İqtisadiyyatdakı üstünlüklər: neft yataqlarının və təbii qazın olması, xarici dövlətlərə pul köçürmələri, iqtisadiyyatın özəlləşmədən sonra inkişaf etməsi.

İqtisadiyyatda zəif tərəflər: infastrukturun daxili inkişafına görə, xarici investorların ölkəyə cəlb edilə bilməməsi.

Albaniya, Avropanın ən kasıb ölkələrindən biridir. Ölkənin yolları çox acınacaqlı vəziyyətdədir. Əksər yaşayış evlərinin əsaslı təmirə ehtiyacı var. Əsas xarici iqtisadi partnyorları, İtaliya, Yunanıstan, Almaniya, Türkiyə, Makedoniya Respublikasıdır. Xarici ticarətin 90%-i Avropa Birliyi ölkələrinin payına düşür.

Əhali

Dil

Dövlət dili olan alban dili, Hind-Avropa dil ailəsində xüsusi bir qrup təşkil edir. Alban dilində latın, yeni və qədim yunan, roman, cənubi slavyan və türk dillərindən çoxlu sayda keçmə sözlər vardır. Alban dilinin 2 dialekti mövcuddur. Bunlar qeq və tosk dialektləridirlər. Müasir ədəbi alban dili XIX əsrin sonunda hər iki dialektin əsasında formalaşmışdır. Amma tosk dialekti daha geniş formada yayılmış və 1945-ci ildən etibarən rəsmi dil elan edilmişdir.

Din

Təhsil

Tiranadakı Tirana Dövlət Universiteti 1957-ci ildən fəaliyyətə başlamışdır. Burada həmçinin kənd təsərrüfatı, ikiillik pedaqoji institutları, politexnik, kənd təsərrüfatı texnikumları,tibbi və pedaqoji məktəblər, ali dram və tətbiqi incəsənət məktəbi yerləşir.

Siyasi sistem

Cəmi 50 partiya var.

1.Albaniya Sosialist Partiyası – ASP (1991), lider: F.Nano, P.Milo

2.Albaniya Demokrat Partiyası – ADP (1990), sədri: S.Berişa

3.Albaniya Sosial-Demokrat Partiyası – ASDP (1991), sədri: S.Ginuşi

4.İnsan haqları üçün birləşmiş partiya – (1991), sədri: V.Dule

5.Demokratik alyans – (1992), sədri: N.Çeka

Ali qanunverici orqan – Küvend (Birpalatalı Xalq məclisi);

Ali icraçı orqan – Nazirlər Soveti;

Nazirlər Sovetinin sədri – Fatos Nano.

Silahlı qüvvələr

Albaniya Silahlı Qüvvələri 1912-ci ildə Albaniyanın müstəqillik əldə etməsindən sonra yaradılmışdır. 1988-ci ildə 65 min nəfər olan aktiv hərbi qüvvələrin sayı 2009-cu ildə 14.500 nəfərə endirilmiş, məcburi hərbi xidmət isə 2010-cu ildə ləğv olunmuşdur.^[

3 aprel 2008-ci ildə NATO-ya üzvlük üçün dəvət alan Albaniya, 1 aprel 2009-cu ildən bəri NATO üzvüdür. İllik hərbi xərcləri 2017-ci il məlumatlarına əsasən 138 milyon dollardır ki, bu da ÜDM-nin 1.1%-ni təşkil edir.