Şirvanşahlar Devleti

Şirvanşahlar Devleti, Güneydoğu Kafkasya'da esasen şimdiki Azerbaycan Cumhuriyeti ve kısmen de şimdiki Dağıstan topraklarında, bir zamanlar mevcut olmuş devlet. Arazisi doğuda Derbent'ten Kura Nehri havzasına kadar Hazar Denizi sahillerindən başlayarak, Şirvan tarihi vilayeti ile birlikte, batıda bazen Gence şehrine kadar uzanmış, ayrı ayrı zamanlarda Şeki ve Karabağ'da dahil Beyleganiyi de kapsamıştır. Başkenti Şamahı, bazen ise Bakü olmuştur. Şirvanşahlar devletinin varlığına Safevi hükümdarı I. Tahmasb'ın Şirvan seferi sonucunda son verilmiştir. Şirvanşahlar devleti yaklaşık 7 yüzyıl mevcut olmuş ve bu süre içinde devletin kurucusu kabul edilen Heysam bin Halit'in soyundan şahlar yani Şirvanşahlar sülalesi bu devleti idare etmiştir. Bazı tarihçiler Şirvanşahlar sülalesinin hakimiyet dönemini 3 aşamaya ayırır; Mezyediler, Kesraniler ve Derbendiler dönemine bölerler ve kabul ettikleri görüşe göre, Mezyediler kendilerinin Arap kökenlerini korumuşlardı, Kesraniler kendilerini daha çok Sasani şahlarının soyundan kabul etmiş ve İran kültürüne eğilim göstermişlerdir.

Kuruluş

Antik dönemde Şirvan adına rastlanmamaktadır. Bu isim sadece Sasaniler döneminden bilinmektedir. Şirvan, bir vilayet gibi 7. yüzyılın birinci yarısında Şabran ve Gilgil nehirleri arasında Sasaniler tarafından oluşturulmuştur. Sasani hükümdarı I. Hüsrev kuzey sınırlarını korumak için sınır boyunda bulunan ayrı eyaletlere akrabalarından valiler tayin etti. Şah unvanı verilmiş bu valiler arasında diğerleri ile birlikte Şirvanşahlar'ın da isimleri yer almaktadır. Şirvan ve Derbend Araplar tarafından ele geçirildiğinde bölgede Şehriyar ya da Şehrveraz unvanlı bir hükümdar bulunmaktaydı. Şirvan’ın ele geçirilmesinin ardından burada hüküm süren Arap asıllı Beni Şeyban aşiretinden müslüman Şirvanşahlar’ın ilki Yezîd b. Mezyed b. Zâide eş-Şeybâni, Harun Reşid tarafından 787 yılında Ermeniye valiliğine getirilmiştir. Bir yıl sonra bu görevinden alınan Yezid bin Şeybani' nin El Cezire'de ki isyanı bastırmasından dolayı Şirvan' ın da içerisinde olduğu bölgeye 799 yılında vali tayin edilmesiyle Arap kökenli "Mezyedî" Şirvanşahlar bölgeye iyice hakim olmaya başlamıştır. Yezid bin Şeybani' nin soyundan Şirvan eyaletine vali tayin edilen Heysem bin Hâlid, 861 yılında Abbâsî Halifesi Mütevekkil’ in öldürülmesi sonrasındaki karışıklıklar sırasında Şirvanşah unvanıyla bağımsızlığını ilan etti.

Kasraniler dönemi

Arap kökenli Mezyedi Şirvanşahlar zamanla yerli ailelerle evlenerek onlarla karışmış, Sasani adlarını kullanmaya başlamış ve hanedanlıkta Farslaşma süreci başlamıştır. Yezîd bin Ahmed oğullarına Sasani adları vermiş ve kendisinden sonra "Kasraniler" adıyla bilinen Şirvanşahlar dönemi başlamıştır. 11. yüzyılın ortalarından itibaren Oğuz boyları Şirvanşahlar üzerine akınlara başlamıştır. 1066 yılında Kara Tekin'in idaresindeki Türkler, Bakü ve Yezidiye kadar ilerleyerek buralarda tahribatta bulundular. 1067 yılında Sultan Alp Arslan'ın Şirvan'a gelişi üzerine Şirvan hakimi Feriburz onun huzuruna çıkarak bağlılığını sundu. Şirvan'ın Moğollar tarafından itaat altına alınmasından sonra, Kafkasların bu bölgesi İlhanlılarve Altın Orda Devleti'nin bir kısmını oluşturdu. Ancak İlhanlılar ve onların halefleri idaresinde, Şirvanşah Keykubad ve oğlu Kavus yeniden bağımsız hükümdarlar olarak ortaya çıktılar. Ancak Kavus döneminde Şirvanşahlar, Celâyirîlere tabi olmak zorunda kaldılar. 1382 yılında Şirvanşahlar Devletinde karışıklıkların artması ve bazı emirler ayaklanması sonucunda Kavus'un oğlu Huşeng'in öldürülmesiyle Kesraniler hanedanı da son buldu.

Derbendîliler dönemi

1382 yılında Huşeng'in öldürülmesi sonrasında, amcasının oğlu olan İbrahim, Şemahı'ya çağrılarak Şirvanşah tahtına çıkarıldı. Böylece Derbendî Şirvanşahları olarak adlandırılan dönem başlamıştır. 14. yüzyılın sonlarında Şirvanşah hanedanı tamamıyla gücünü kaybetmiştir. Çoğunlukla yerli melikler sıfatıyla varlıklarını sürdürmüşlerdir.

1386 yılında Timur'un ilerlemesi karşısında Toktamış Han, Derbend'i geçerek Şirvanşahlar Devletini yağmaladı. Bu durum karşısında Emir İbrahim 1386 yılında Timur'a tabi oldu. Timur ile kurmuş olduğu özel ilişkiler sayesinde Şirvan devletinin güçlenmesini sağlayarak, Arran Karabağı ve Dağlık Karabağ ile Şeki eyaleti de Şirvanlar Devletine katıldı. Timur' a tabi olan Şirvanşahlar, Timur'un vefatından sonra Karakoyunlular ile güç mücadelesine girmeye başladılar. Şirvanşahlar hakimi Şeyh İbrahim, Türkmen hükümdarına itaat etmeyi reddetti. Şeyh İbrahim 1413 yılındaki savaşta ağır yenilgiye uğradı ve Kara Yusuf' a esir düştü. 1413 ilkbaharında serbest bırakıldıktan sonra Kara Yusuf' un hakimiyetini tanıdı. Kara Yusuf' un ölümünden sonra Timurlular' a bağlılık gösteren Şirvanşahlar toprakları Karakoyunlu kuvvetlerince yağmalandı. Timurlu-Karakoyunlular mücadelesinde Timurlular' ın yanında yer alan Şirvanşahlar toprakları 1432 yılında Karakoyunlu hükümdarı İskender' in akınlarına uğradı. Şirvan emiri Halilullah, Karakoyunlular karşısında ülkesini ve tahtını tek başına kurtaramayacağını anladığından Timurlular ve Akkoyunlular'dan yardım istedi. 1435 yılında Timurlular'ın yardımıyla tekrar topraklarına egemen oldular. Safevi lideri Şeyh Cüneyd' in 1460 yılında Şirvanşahlar üzerine yaptığı saldırılar püskürtüldüğü gibi Şeyh Cüneyd' de yapılan savaşta öldürüldü. 1467 yılında Karakoyunlu hükümdarı Cihan Şah' ın öldürülmesiyle Karakoyunlu tehditi de ortadan kalktı.

1488 yılında Safevi lideri ve Şeyh Cüneyd' in oğlu olan Şeyh Haydar Şirvanşahlar' ın önemli yerleşimlerinden olan Şamahı' yı ele geçirerek devletin topraklarına saldırılarda bulundu. Ancak Akkoyunlu Yakup beyin desteğiyle bu tehditten kurtulundu. 1501 yılında Şah İsmail tarafından Şirvanşahlar üzerine sefer düzenlenmiş olup, yapılan savaşta Şirvanşah hükümdarı Ferruh Yesâr hayatını kaybetmiş ve sonrasında Şamahı ile Bakü Safeviler' in egemenliğine geçmiştir. Şirvanşah hükümdarı Şahruh bin Ferruh Yaşar' ın 1538 yılında Safeviler tarafından esir alınması ve öldürülmesi sonrasında Şirvanşahlar devleti de fiilen son bulmuştur.