Mustafa Kemal Atatürk - Nutuk/7. bölüm

Muhterem Efendiler, takibini düşündüğüm sıraya göre, heyet-i âliyenizi biraz şark cephemizle meşgûl edeceğim. Fakat temas edeceğim vaziyete takaddüm eden bir safha vardır ki evvelâ onu izah etmek lâzım geliyor.

Birinci Büyük Millet Meclisi’nde Reis-i Sâni olan Erzurum Mebusu Celâlettin Arif Bey 15 Ağustos 336 tarihli bir takrirle, Meclis’ten iki ay müddetle mezuniyet aldı. Dermeyan ettiği mazeret, ta’b-ı dimâğî neticesi dûçâr olduğu daimî baş ağrısı idi. Aynı zamanda, çoktan beri görmediği daire-i intihâbiyesini de teftiş eylemek arzu ediyordu.

Celâlettin Arif Bey, Erzurum mebuslarından Hüseyin Avni Bey’in kendisine refakat ettirilmesini, hususî olarak benden ricâ etti. Hüseyin Avni Bey’in Meclis’ten mezuniyet talep edebilmesi için sarîh bir mazereti yoktu. Kendisini ben, hususî bir vazifeyi hâiz olarak gönderecektim. Bu hususu, 18 Ağustos 336’da Meclis’ten ricâ ettim. Tasvip olundu.

Celâlettin Arif ve Hüseyin Avni Beylerin, Erzurum’a muvâsalatlarını müteakib, Celâlettin Arif Bey’den 10 ve 15/16 ve 16 Eylül 336 tarihlerinde üç şifre telgraf aldım. Bu telgrafnamelere göre, Erzurum ahalisinde hassasiyet ve galeyân varmış fakat Celâlettin Arif Bey’in Ankara’dan Erzurum’a hareketinden haberdâr olunca halk intizâr vaziyetini almış. Galeyân esbâbı da ordu ambarlarına ve tüfek ve cephane ziyâına ve su-i tevziine müteallik imiş...

Celâlettin Arif Bey, bazı memurların tebdil ve tecziyesi gibi icrââtta sür’at talep ediyordu. Mevzu-i bahis memurların tebdil ve tecziyesinde, Erzurum vali vekâletinde bulunan Miralay Kâzım Bey (İzmir Valisi Kâzım Paşa) başta bulunuyordu. Celâlettin Arif Bey, ahali ile müzakerede bulunarak, Adana Vali-i Sâbıkı Nâzım Bey’in, Erzurum valiliğine memur edilmesinin takarrür ettirilmiş olduğundan ve Trabzon tarîkiyle tebligat yapmalarından ve Nâzım Bey’in muvâsalatına kadar halkın ârâ-yı umumiyesine mürâcaatla bir vekil intihâbından bahsettikten sonra, verilecek cevâb-ı muvâfakatla halkın mütezâyid galeyânı acilen teskin edilemezse, tahassul edecek netâyicin vahametinden tehaşi edilmekte olduğunu bildiriyordu. Sonuncu telgrafnamesinde, “mesele, Ankara, şikâyeti nazar-ı itibara almadığından, Ankara’dan itimâdın zâil olması suretine inkılâb edebilecektir.” denilmekte idi.

Efendiler, şarktaki kolordumuzda dehşetli fenalık ve su-i istimalât varmış... Fenalık derecesi o kadar tevessü etmiş ki halkın hamiyetine dokunmuş, müthiş galeyânını mûcib olmuş.. Fakat bu kadar umumî ve gayr-i kabil-i teskin galeyânı Erzurum’da, ne Vali Vekili, ne Kolordu Kumandanı anlamış!.. Böyle bir galeyânın, hiçbir vazifedar, hiçbir alâkadar fârıkı olamamış, hükümeti haberdâr eden hiçbir kimse bulunmamış... Maamafih halk, Celâlettin Arif Bey’in ta’b-ı dimâğîden dolayı mezun, Hüseyin Avni Bey’in de benim tarafımdan memur olarak Erzurum’a hareketlerinden haberdâr olduklarından, hassasiyet ve galeyânlarını zapt etmişler... Mebus Beylerin muvâsalatlarıyla beraber izhâr ediyorlar...

Doğrusu Efendiler, ben bu ma’lumâta asla inanamadım. Celâlettin Arif ve Hüseyin Avni Beylerin birer suretle Ankara ’dan Erzurum’a temîn ettikleri seyahatlerini mânidar buldum ve hayret ettim. Bilhassa, halkın ârâ-yı umumiyesiyle vali tayini teklifinin, hukuk profesörlüğü etmiş, kanun-şinâs tanınmış, Meclis-i Mebusan Riyâseti’nden, Türkiye Büyük Millet Meclisi Riyâset-i Sâniyesi’ne gelmiş, Celâlettin Arif Bey’den vuku bulduğunu görmek hayretimi tezyîd etti.

Erzurum’da, Büyük Millet Meclisi Reis-i Sanisi’ne, 16/17 Eylül 336 tarihinde “telgrafnamelerinin Heyet-i Vekile’de okunduğunu ve bu bâbda Cephe Kumandanlığı’yla muhabere edilmekte olduğunu” bildirdim. Şark Cephesi Kumandanlığı’na da Celâlettin Arif Bey’in iş’ârâtını hulâsa ettikten sonra ma’lumât ve mütâlaasını sordum.